Η Επιστημονική Επιτροπή Διαχείρισης Λοιμώξεων υψηλής μεταδοτικότητας και νοσηρότητας του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Ιωαννίνων, απαντά σε ερωτήματα που τίθενται καθημερινά από τους Πολίτες για την έγκαιρη και επιστημονική ενημέρωσή τους.
Λοίμωξη από τον Covid-19: βασικές γνώσεις για την κατανόησή και την αντιμετώπισή της.
Πώς ο ίδιος ιός προκαλεί τόσο διαφορετικές εκδηλώσεις;
Τα άτομα που προσβάλλονται από τον νέο κορωνοϊό εμφανίζουν διαφορετικά κλινικά χαρακτηριστικά. Ορισμένοι περιγράφουν κάτι περίπου σαν ‘ήπια γριπώδη συνδρομή’ ή ένα ‘μικρό κρύωμα’, άλλοι χρειάζεται να νοσηλευθούν, ενώ κάποιοι χάνουν τη ζωή τους εξαιτίας μιας εντονότατης φλεγμονής που προσβάλλει τους πνεύμονες, αλλά και τον οργανισμό γενικότερα.
Τι μεταβολές προκαλεί ο ιός και ποιοι κινδυνεύουν να νοσήσουν σοβαρά;
Ο Covid-19 παραμένει αντικείμενο συνεχιζόμενης έρευνας. Ωστόσο, είναι σαφές ότι το ανοσοποιητικό σύστημα ρυθμίζει κατά πόσον θα αναρρώσουμε ή θα έχουμε άσχημη έκβαση από τη μόλυνση και με αυτόν τον ιό. Στην πλειονότητα των θανάτων που αποδίδονται στο νέο κορωνοϊό δεν είναι ο ιός αυτός καθαυτός που ευθύνεται, αλλά η ‘υπερδιέγερση’ του ανοσοποιητικού συστήματος, που φαίνεται ότι ‘χάνει τον έλεγχο’.
Με την έναρξη της λοίμωξης ενεργοποιείται ο ενδογενής μηχανισμός άμυνας του οργανισμού, όπως και με κάθε ιό-εισβολέα: απελευθερώνονται ιντερφερόνες, δηλαδή πρωτεΐνες που εμπλέκονται (interfere) στην αναπαραγωγή (αντιγραφή) του ιού στο εσωτερικό των κυττάρων. Επιπρόσθετα, οι ιντερφερόνες ‘στρατολογούν’ κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος που ‘καλούνται’ για να επιτεθούν στον ιό-εισβολέα και να σταματήσουν την επέλασή του. Η ανοσολογική απάντηση του οργανισμού ευθύνεται για τα συμπτώματα της λοίμωξης. Αυτά είτε θέτουν τον οργανισμό σε συναγερμό ότι δέχεται επίθεση (π.χ. ο πυρετός) είτε αποτελούν ενδείξεις ότι γίνονται προσπάθειες να αποβληθεί ο εισβολέας από εκεί που έχει εγκατασταθεί (π.χ. βήχας για το αναπνευστικό και διάρροια για το γαστρεντερικό σύστημα).
Πού οφείλονται τα διαφορετικά συμπτώματα που προκαλεί ο ιός;
Στο διαφορετικό οργανικό σύστημα που προσβάλλεται από τον ιό.
Ο νέος κορωνοϊός εισέρχεται στο εσωτερικό των κυττάρων αφού πρώτα συνδεθεί ισχυρά πάνω σε ειδικές πρωτεΐνες στην επιφάνεια των κυττάρων, που ονομάζονται υποδοχείς ACE2 (υποδοχείς του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης τύπου 2). Αυτοί οι υποδοχείς βρίσκονται κυρίως στους πνεύμονες και κατά δεύτερο λόγο στο έντερο. Ο ιός εισβάλλει διαμέσου σταγονιδίων στο στόμα και στο φάρυγγα και την τραχεία καθώς εισπνέουμε και κατεβαίνει στο γαστρεντερικό σωλήνα καθώς καταπίνουμε. Έτσι προσβάλλει και τα δύο συστήματα, αναπνευστικό και γαστρεντερικό.
Πώς αντιδρά το ανοσοποιητικό σύστημα στην εισβολή του COVID-19
Ο στόχος των αμυντικών μηχανισμών είναι να περιχαρακώσουν τον ιό-εισβολέα και να μην του επιτρέψουν να πολλαπλασιαστεί, ώστε να δώσουν το χρόνο και τη δυνατότητα στο ανοσοποιητικό σύστημα να εξαπολύσει μια δεύτερη επίθεση (προσαρμοσμένη ειδικά για τον ιό). Σε αυτή την επίθεση συμμετέχουν τα ειδικά για τον ιό αντισώματα και τα Τ λεμφοκύτταρα. Η παραγωγή αντισωμάτων είναι εκείνη που διασφαλίζει στον οργανισμό την ανοσία και προστατεύει από την επαναλοίμωξη από τους ιούς.
Σε ορισμένους ασθενείς, ο ιός πολλαπλασιάζεται ταχύτατα πριν το ανοσοποιητικό σύστημα προλάβει να τον θέσει υπό έλεγχο. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν είναι μεγάλη η ‘ποσότητα’ των σωματιδίων του ιού που προσβάλλει τον οργανισμό (το λεγόμενο ‘ιικό φορτίο’). Τέτοιες περιπτώσεις έχουν περιγραφεί στο προσωπικό που φροντίζει διαρκώς ασθενείς με προσβολή από τον κορωνοϊό, προκαλώντας σοβαρή λοίμωξη ακόμα και σε νέους χωρίς άλλα προβλήματα υγείας.
Η απώλεια του ελέγχου, όμως, από το ανοσοποιητικό μπορεί να οφείλεται στο ίδιο το αμυντικό σύστημα του οργανισμού. Οι πιο ευάλωτοι σε μια πανδημία είναι οι ηλικιωμένοι (που το ανοσοποιητικό τους φθίνει με την ηλικία) και εκείνοι που είναι ανοσοκατασταλμένοι εξαιτίας μιας υποκείμενης πάθησης ή των φαρμάκων που παίρνουν. Το ‘αδύναμο’ ανοσοποιητικό αντιδρά με μικρότερη παραγωγή ιντερφερόνης ή με καθυστερημένη παραγωγή αντισωμάτων και επιτρέπει στον ιό να προελαύνει ανενόχλητος.
Μελέτες δείχνουν ότι στους ασθενείς που έχουν χειρότερη έκβαση και ίσως καταλήξουν, συνήθως η απάντηση του ανοσοποιητικού είναι ‘υπέρμετρη’ – φαινόμενο που περιγράφεται ως ‘καταιγίδα κυτταροκινών’ (οι κυτταροκίνες είναι ουσίες που μεσολαβούν στη διαδικασία της φλεγμονής). Αντίθετα, εκείνοι που αναρρώνουν πλήρως είναι εκείνοι που παράγουν αντισώματα ικανά να εξουδετερώσουν τον ιό.
Ποιο είναι το αποτέλεσμα της μη εξουδετέρωσης του ιού;
Εάν ο ιός ‘εγκατασταθεί’ στους πνεύμονες, η νόσος εξελίσσεται σε πνευμονία (φλεγμονή των πνευμόνων). Η φλεγμονή και η ιστική καταστροφή οφείλεται εν μέρει στον ίδιο τον ιό, αλλά πολλές φορές ακόμη περισσότερο στην αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος που προσπαθεί να καταστρέψει και να απομακρύνει τον ιό-εισβολέα.
Σε αυτό το σημείο η εξέλιξη ακολουθεί δύο διαδρομές: είτε η ανοσολογική απάντηση είναι στιβαρή και υπερισχύει περιορίζοντας τον ιό με τη βοήθεια των Τ λεμφοκυττάρων και των αντισωμάτων, είτε το ανοσοποιητικό σύστημα υπεραντιδρά και παράγει σωρεία κυτταροκινών, σε μια προσπάθεια να ‘εξολοθρεύσει’ τον ιό. Στη δεύτερη περίπτωση υφίστανται βλάβη κυτταρικά στοιχεία των πνευμόνων και η λοίμωξη γίνεται σοβαρή. Εκδηλώνεται, δηλαδή, το λεγόμενο σύνδρομο αναπνευστικής δυσχέρειας (acute respiratory distress syndrome, ARDS) και ο ασθενής εμφανίζει σοβαρή αναπνευστική ανεπάρκεια.
Πώς μπορούμε να παρέμβουμε ενάντια στον ιό αφενός και στην φλεγμονώδη υπεραντίδραση αφετέρου;
Οι περισσότερες κλινικές μελέτες εστιάστηκαν στην αντιμετώπιση των πιο σοβαρών περιπτώσεων ασθενών, ώστε να βρεθούν φάρμακα που θα βοηθήσουν εκείνους που ήταν στο μέγιστο κίνδυνο. Οι φαρμακευτικές παρεμβάσεις εστιάζουν τόσο στην αντιμετώπιση του ιού με αντιιϊκά φάρμακα όσο και στην αντιμετώπιση της ‘καταιγίδας κυτταροκινών” με ειδικά ανοσοκατασταλτικά φάρμακα. Κάποιοι κλινικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι πρέπει να παρέμβουμε νωρίτερα ώστε να μειώσουμε την ένταση της λοίμωξης και να ‘κατευνάσουμε’ την υπέρμετρη ανοσολογική απάντηση.
Πρέπει να σημειωθεί ότι, καθώς ο Covid-19 είναι ένας νέος ιός, δεν υπάρχει ακόμη κάποια θεραπεία που να βελτιώνει με σαφήνεια την έκβαση της νόσου. Ωστόσο, το εξαιρετικό ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και της φαρμακοβιομηχανίας έχει οδηγήσει σε πολύ έντονη ερευνητική δραστηριότητα, τόσο στην κατεύθυνση της ανεύρεσης ειδικών θεραπειών για τον Covid-19 όσο και για την εύρεση αποτελεσματικού εμβολίου που θα μας θωρακίζει έναντι του ιού.
Κάλλιον του θεραπεύειν το προλαμβάνειν
Πριν και πάνω από όλα όσα αναφέρθηκαν, η άμυνά μας απέναντι στον COVID-19 πρέπει να εστιάζεται στην πρόληψη και να οργανώνεται στο πώς θα ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό μας, φροντίζοντας να κοιμόμαστε αρκετά, να ασκούμαστε, να τρεφόμαστε σωστά και να τηρούμε συνεχώς τους κανόνες ατομικής υγιεινής με καλό πλύσιμο των χεριών και περιορισμό των διαπροσωπικών επαφών για να μειώσουμε τον κίνδυνο μόλυνσης ευθύς εξαρχής.
Συνεπώς, δεδομένου ότι είμαστε ακόμη στην αρχή αυτής της πανδημίας, συνεχίζουμε να ΜΕΝΟΥΜΕ ΣΠΙΤΙ (#menoumespiti) υπεύθυνα.
Χαράλαμπος Μηλιώνης, Καθηγητής Παθολογίας
Κωνσταντίνος Κωστίκας, Αν. Καθηγητής Πνευμονολογίας
