Ο Επίκουρος Καθηγητής Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής Ιωαννίνων και πρώην βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ Χρήστος Μαντάς, σε ένα πρόσφατο άρθρο του για το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς (https://poulantzas.gr) με τίτλο «Εν μέσω πανδημίας: Πέντε σκέψεις και ερωτήματα για τη νέα εποχή και ένα επιμύθιο» αναφέρθηκε σε έννοιες όπως ο «φόβος», ο «έλεγχος», η επαναοριοθέτηση του «έξω» και του «μέσα» καθώς και στις συνέπειες της παγκόσμιας «παύσης» στους καιρούς της πανδημίας. Ζητήσαμε μία συνέντευξη μαζί του για να επεκτείνουμε τη συζήτηση πάνω στις απαντήσεις που μπορεί να δώσει η πολιτική και η κοινωνία στις σύγχρονες δημοκρατίες στις καταστάσεις που δημιουργεί η μετάδοση του κορωνοϊού, μέσα από την οπτική του σε όσα συμβαίνουν σήμερα.
Σε πρόσφατο άρθρο σας για το Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς, εν μέσω καραντίνας, θέσατε μερικά ερωτήματα για την κατάσταση του ανθρώπου σήμερα. Αναφερθήκατε στο ζήτημα της «παλινδρόμησης» μέσω της επιστροφής στο «μέσα». Ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι τα μέτρα θα είναι περαστικά και ξεχασμένα στο μέλλον, αυτή η παλινδρόμηση υπονοεί και μία συντηρητικοποίηση της κοινωνίας και μία απόσταση από τη δρώσα ζωή;
Όταν η εξωτερική συνθήκη αναφορικά με την ανθρώπινη δραστηριότητα «παγώνει» ή «παύει», λόγω των μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας με το πλανητικό lockdown τότε προκύπτει η «δυνατότητα» για παλινδρόμηση. Η παλινδρόμηση αφορά και την εξωτερική εικόνα του κόσμου, αλλά και το μέσα μας, όμως το πρόσημο αυτής της κατάστασης μπορεί να είναι θετικό ή αρνητικό ή να περιλαμβάνει θετικά και αρνητικά στοιχεία.
Για παράδειγμα το πάγωμα της κίνησης των μέσων μεταφοράς και της λειτουργίας της Βιομηχανίας, είχαν ως αποτέλεσμα να «καθαρίσει» ο πλανήτης. Ταυτόχρονα όμως, η ίδια κατάσταση οδήγησε στο να χαθούν εκατομμύρια θέσεις εργασίας σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ανάλογα πράγματα μπορεί να συμβαίνουν και σε ατομικό επίπεδο. Μια παλινδρόμηση σε ψυχικό επίπεδο μπορεί να συμβάλλει σε μια καταβύθιση ενός ατόμου σε καταστάσεις «παρελθούσης» αναπτυξιακής φάσης, που μπορεί να δημιουργήσει δυσκολίες. Εξαιρώ εδώ ανθρώπους με ψυχικά προβλήματα, όπου η παλινδρόμηση, είναι μια πιο μόνιμη κατάσταση και αναφέρεται στη συγκεκριμένη ψυχοπαθολογία τους. Υπάρχει βεβαίως και η παλινδρόμηση «στην υπηρεσία του εγώ» μια κατάσταση που αναφέρεται στις ψυχικές διεργασίες, που λαμβάνουν χώρα, σύμφωνα με ορισμένες απόψεις, κατά την διάρκεια της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Με βάση όλα τα παραπάνω, η απάντηση στο ερώτημα «αν όλα αυτά οδηγούν σε μια συντηρητικοποίηση της κοινωνίας και μια απόσταση από τη δρώσα ζωή» είναι ότι εξαρτάται η μια ή η άλλη έκβαση από πολλούς παράγοντες.
Για παράδειγμα στη διάρκεια του απόλυτου lockdown είδαμε πολλές πρωτοβουλίες αλληλεγγύης εξόχως εφευρετικές παντού σε όλο τον κόσμο, αλλά και στις γειτονιές μας. Επίσης τώρα τις πρώτες ημέρες της σταδιακής άρσης του lockdown παρατηρούμε, δεδομένων των συνθηκών, μια αυξημένη κοινωνική δραστηριότητα αντίστασης σε διάφορες πολιτικές της κυβέρνησης, όπως π.χ. οι πολύμορφες κινητοποιήσεις των καλλιτεχνών.
Σε κάθε περίπτωση όμως, όπως δείχνει και η ιστορική εμπειρία, θα έχουμε επανακατατάξεις και επαναπροσδιορισμούς σε επίπεδο αξιών, πολιτικών, προτεραιοτήτων κλπ. Το πώς και πότε αυτές θα αποτυπωθούν στη νέα πραγματικότητα μετά την πανδημία για την οποία δεν γνωρίζουμε πώς θα εξελιχθεί, μένει να το δούμε.
Στο ζήτημα του ελέγχου, έχουν εκφραστεί ήδη ανησυχίες για συστήματα κεντρικού ελέγχου των συμπεριφορών των ανθρώπων στο όνομα της πρόληψης (πχ εντοπισμός μέσω κινητών κλπ). Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι δεν θα προχωρήσουν μαζικά τέτοιες πολιτικές, πιστεύετε ότι υπάρχει πλέον ένα θέμα για τη δημοκρατία;
Έχουν πράγματι εκφραστεί διεθνώς και στην χώρα μας εύλογες ανησυχίες για τα ζητήματα ελέγχου των ατομικών δραστηριοτήτων, συνηθειών κλπ στο όνομα του ελέγχου της πανδημίας. Νομίζω ότι είναι απολύτως προφανές ότι η χρήση της τεχνολογίας δεν είναι ποτέ πολιτικά και κοινωνικά ουδέτερη. Χωρίς να γλιστράω σε συνωμοσιολογίες, η εκτεταμένη επιτήρηση π.χ. μέσω κινητών για την πανδημία είναι σαφές ότι προσφέρει τη δυνατότητα και για μια «ευρύτερη» επιτήρηση πολλών παραμέτρων στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η συσσώρευση μάλιστα εκτεταμένων δεδομένων, mega data, για την ατομική ζωή των ανθρώπων στη φάση της πανδημίας, ενδέχεται να χρησιμοποιηθεί μελλοντικά για αλλότριους σκοπούς. Γνωρίζουμε ήδη ότι στην Κίνα ή στη Ν. Κορέα χρησιμοποιούνται τέτοια συστήματα, αλλά ακόμη στις «δυτικές Δημοκρατίες» υπάρχει προβληματισμός.
Στη χώρα μας έχουμε ήδη την μεθοδευμένη νομοθετικά απόφαση για εγκατάσταση κάμερας στα σχολεία, που θα μεταδίδει την εκπαιδευτική διαδικασία. Μοιάζει το λιγότερο ανατριχιαστική αυτή η επιδίωξη καθώς πέρα από τα ζητήματα των προσωπικών δεδομένων που εγείρει, εκθεμελιώνει την ίδια την ουσία της εκπαιδευτικής διαδικασίας με την ενσώματη παρουσία των διδασκόντων και των μαθητών. Με όλα τα παραπάνω είναι προφανές ότι ανακύπτουν μείζονα ζητήματα για τη λειτουργία της δημοκρατίας καθώς κινδυνεύουμε να μπούμε σε μια κατάσταση μόνιμης εξαίρεσης, κάτω από την πίεση του φόβου και της ανασφάλειας. Στα καθ’ ημάς γιατί π.χ. δεν θα μπορούσαμε να έχουμε μια ουσιαστική λειτουργία του Κοινοβουλίου, της διαβούλευσης, του κοινοβουλευτικού ελέγχου, αξιοποιώντας την τεχνολογία και συνεχίζουμε να καθυστερούμε σε αυτά;
Ήδη από τον καιρό μεγάλων παγκόσμιων γεγονότων, όπως η εισβολή στο Ιράκ, ο εμφύλιος στη Γιουγκοσλαβία, η 11η Σεπτέμβρη ή φυσικά φαινόμενα όπως το τσουνάμι νιώθαμε ότι διανύουμε «εποχές διακινδύνευσης», μία εύθραυστη κατάσταση, κόντρα στην προσμονή μιας αέναης ευημερίας και σταθερότητας που υποσχόταν η μεταπολεμική συνθήκη, τουλάχιστον στον Δυτικό Κόσμο. Πώς μπορεί να επηρεάσει τους ανθρώπους και τις κοινωνίες, αυτή η αίσθηση του κινδύνου;
Η ευθραυστότητα του κόσμου μας είναι πράγματι εντυπωσιακή. Ένας ιός , που όπως όλα δείχνουν, είναι στη μακρά σειρά των ζωονόσων, που μεταδίδεται στον άνθρωπο, «εισβολέα» και «καταστροφέα» της βιοποικιλότητας του πλανήτη μας, με εξαιρετική μεταδοτικότητα και θανατηφόρος του ανθρώπινου οργανισμού, κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να διαλύσει τα πάντα εντός δύο τριών μηνών. Πανίσχυρες οικονομίες, θα μπουν σε βαθιά ύφεση, εξελιγμένα συστήματα υγείας, παρά την 30χρονη διάλυσή τους από τον νεοφιλελευθερισμό, κατέρρευσαν, αποτελεσματικές θεραπείες δεν έχουν ακόμη προσδιοριστεί. Ο ιός «τρέχει» σε ολόκληρο τον πλανήτη με απίστευτη ταχύτητα, καθώς οι άνθρωποι μετακινούνται με πρωτοφανείς επίσης ταχύτητες και το μόνο «φάρμακο» που μας προστατεύει είναι το εκτεταμένο lockdown, ό,τι δηλαδή χρησιμοποιεί το ανθρώπινο είδος εδώ και αιώνες. Μοιάζει να έρχεται με ταχύτητα όχι μόνο το τέλος μιας ευημερίας στον Δυτικό κόσμο, που πράγματι υπήρξε μεταπολεμικά, αλλά και το τέλος των αντίστοιχων παραγωγικών και καταναλωτικών προτύπων, ιδιαίτερα αυτών που συγκρότησαν το νεοφιλελεύθερο σχέδιο.
Απέναντι σε αυτόν τον αόρατο εχθρό, όπως πολλοί τον ονόμασαν, κάποιοι θεώρησαν ότι αντιμετωπίζεται ακόμη και με όπλα. Αυξήθηκε η παρουσία κάποιων πάνοπλων δυνάμεων καταστολής στους δρόμους των μεγάλων πόλεων. Ορισμένοι (π.χ. ΗΠΑ) ενδύθηκαν με στολές παραλλαγής, κουβαλώντας υπερσύγχρονα όπλα. Πάντως με πολεμικές ιαχές και εξελιγμένες πολεμικές μηχανές, ο ιός και οι πανδημίες από ό,τι γνωρίζω… δεν αντιμετωπίζονται.
Με βάση τα παραπάνω η απάντηση στο ερώτημα πώς θα επηρεαστούν οι άνθρωποι και οι κοινωνίες, ζώντας με την αίσθηση του κίνδυνου δεν μπορεί παρά να είναι πολυπαραγοντική.
Αν το σκεφτούμε και πριν από τον κορωνοϊό οι διάφοροι κίνδυνοι ήταν υπαρκτοί. Οι κίνδυνοι από τα φυσικά φαινόμενα ή τις εκτεταμένες φυσικές καταστροφές, οι κίνδυνοι από την συσσώρευση όπλων τέτοιας ισχύος που μπορούν να καταστρέψουν τον πλανήτη κλπ κλπ. Ίσως μια θεμελιώδης διαφορά ήταν ότι ο κίνδυνος από την πανδημία «χτύπησε» την πόρτα μας, σχεδόν σε όλο τον πλανήτη. Ο κίνδυνος για τον εαυτό μας, την οικογένεια και τους φίλους μας έγινε χειροπιαστός, άμεσος. Δεν ξέρω αν όλο αυτό, ακόμη και αν βρεθεί αποτελεσματική αντιμετώπιση, θα οδηγήσει σε φοβισμένους ανθρώπους και φοβισμένες κοινωνίες ή σε μια κατάσταση γενικευμένης υποταγής.
Η Αριστερά οφείλει να σταθεί αποφασιστικά κοντά στα κοινωνικά στρώματα που πλήττονται
Με την εμπειρία σας ως πολιτικός, αλλά και ως επιστήμονας, υπάρχει νομίζετε, η δυνατότητα για έναν σχεδιασμό πολιτικών που θα ενίσχυαν την αίσθηση της ασφάλειας και τη διάθεση της ελπίδας για την ελληνική κοινωνία; Η αριστερά έχει μία εναλλακτική πρόταση σήμερα;
Δύσκολη ερώτηση, αλλά ουσιαστική. Η κρίση του κορωνοϊού σε όλες της τις διαστάσεις αποτελεί εκτός από μια επώδυνη συμφορά, ταυτόχρονα και ένα παράθυρο ευκαιρίας για αναστοχασμό, νέες απαντήσεις σε νέες ανάγκες και σύγχρονες στρατηγικές. Η συγκρότηση οποιασδήποτε εναλλακτικής πρότασης, δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια διεθνή οπτική και σίγουρα την ευρωπαϊκή κλίμακα. Η αριστερά συγκροτεί την εναλλακτική της πρόταση με αφετηρία τη διακηρυγμένη οπτική της στην πολλαπλή κρίση που ζούμε. Κρίση υγειονομική, περιβαλλοντική, οικονομική, κρίση του συστήματος συνολικά. Τα μεγέθη της κρίσης έτσι όπως προς το παρόν αναλύονται στην παγκόσμια οικονομία δείχνουν μια βαθιά ύφεση, που κάποιοι την προσομοιάζουν με την εποχή του μεγάλου Κραχ, ενώ ταυτόχρονα ο ΠΟΥ προειδοποιεί ότι ο ιός ενδέχεται να είναι πολύ καιρό ακόμη κοντά μας και συνάμα ακόμη δεν έχουμε αποτελεσματική πρόληψη (εμβόλιο) και θεραπεία. Τούτων δοθέντων θεωρώ ότι σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο απαιτείται μια εξαιρετική επιτάχυνση του συντονισμού όλων των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων για τη συγκρότηση μιας παγκόσμιας και οπωσδήποτε ευρωπαϊκής εναλλακτικής. Το έδαφος είναι εύφορο, με την έννοια ότι στις συνθήκες της πανδημίας φάνηκε πως οι απαντήσεις του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού είναι επικίνδυνα ανεπαρκείς και προσαρμοσμένες στις ανάγκες των ισχυρών. Αντίθετα πρόβαλλαν επιτακτικά η ανάγκη για αλληλεγγύη και για στήριξη των Δημόσιων συστημάτωνΥγείας με καθολική πρόσβαση, η ανάγκη για ισχυρό κοινωνικό κράτος, καθώς και η ανάγκη ενός διαφορετικού παραγωγικού και καταναλωτικού μοντέλου, που θα ενσωματώσει απολύτως την περιβαλλοντική διάσταση.
Σε μια πρόσφατη συνέντευξή του ο διεθνούς φήμης ψυχαναλυτής και συγγραφέας Μάσσιμο Ρεκαλκάτι σημειώνει «Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα συλλογικό τραύμα. Δεν ήταν δυνατόν να αμυνθούμε με κάποιο τρόπο. Το γεγονός που μας συντάραξε- όπως συμβαίνει σε κάθε τραύμα- ήταν γεγονός απρόσμενο, απρόβλεπτο, ανεξέλεγκτο. Μας έκανε όλους να αισθανθούμε απροστάτευτοι. Αυτό το τραύμα όμως δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί παρά μόνο με όλους μας μαζί. Ο ιός γράφει τον οριστικό θάνατο της ατομικίστικης ιδεολογίας. Η ελευθερία δεν είναι μια ατομική ιδιότητα. Κανένας δεν σώζεται μόνος του. Η ελευθερία στην ύψιστη αξία της είναι αλληλεγγύη».
Συνεπώς νομίζω ότι βρισκόμαστε σε μια νέα κατάσταση. Στη χώρα μας μια πρώτη εκδοχή μιας εναλλακτικής πρότασης είναι το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ «Μένουμε όρθιοι» καθώς ως πρόγραμμα άμεσων μέτρων έδειξε καθαρά τις διαχωριστικές γραμμές από την Δεξιά του κ. Μητσοτάκη. Όμως θα χρειαστούμε ένα πολύ πιο ολοκληρωμένο και αριστερό –ριζοσπαστικό πρόγραμμα, και αυτή η διεργασία γίνεται ήδη στο ΣΥΡΙΖΑ, που να συγκροτήσει και το νέο κοινωνικό συμβόλαιο της εποχής μας. Σε κάθε περίπτωση η Αριστερά οφείλει όχι μόνο να σταθεί αποφασιστικά κοντά στα κοινωνικά στρώματα, που πλήττονται και θα πληγούν στην εξέλιξη αυτής της βαθιάς κρίσης, αλλά να διεκδικήσει πρωταγωνιστικά μια άλλη κοινωνία της αλληλεγγύης και της ισότητας, με ένα διαφορετικό παραγωγικό μοντέλο, όπου οι άνθρωποι και η φύση θα είναι πάνω από τα κέρδη. Όλα αυτά συγκροτούν ένα ταξίδι ελπίδας, εφικτής ελπίδας του καιρού μας.
Συνέντευξη ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣ
