Τα πρώτα ελεύθερα Χριστούγεννα των Ιωαννίνων το 1913 συνδυάστηκαν και με την εισαγωγή του εθίμου του χριστουγεννιάτικου δένδρου σε μία φιλανθρωπική εκδήλωση που αγκαλιάστηκε από τους Γιαννιώτες – Το Δένδρο που είχε στολίσει στα πολιορκημένα Γιάννενα το 1912 η Guy Chantepleure.
Το Χριστουγεννιάτικο Δένδρο είναι πλέον ένα τυπικό έθιμο των ημερών. Το αγαπούν τα παιδιά, δίνει χρώμα στην καθημερινότητα. Δεν ήταν πάντα έτσι τουλάχιστον στον τόπο μας, αφού όπως είναι γνωστό ήρθε ως έθιμο από τα βόρεια της Ευρώπης. Φαίνεται ότι στην Ελλάδα το έλατο ήρθε Βασιλιά Όθωνα το 1833. Αρχικά στολίστηκε στα ανάκτορα του Ναυπλίου και στη συνέχεια στην Αθήνα, και μάλιστα οι κάτοικοι της πόλης έκαναν ουρές για να το δουν από κοντά. Το αν θα πρέπει να στολίζουμε και καραβάκια, κυρίως στις νησιωτικές περιοχές, άλλα δένδρα και κλαδιά ή ο στολισμός να αφορά το χώρο του σπιτιού και όχι μόνο το έλατο, είναι μάλλον μία άλλη περίπτωση, αφού το χριστουγεννιάτικο δένδρο, αποτελεί τμήμα της γιορτής όπως τη γνωρίζουμε και δεν υπάρχει λόγος να το αλλάξουμε. Όπως και το αν το δένδρο θα είναι μοντέρνο, κλασσικό ή εναλλακτικό- συζήτηση που έγινε εν μέρει αυτές τις μέρες και στην πόλη μας για το δημόσιο χώρο- είναι άλλο θέμα, συμπληρωματικό. Με άλλα λόγια το χριστουγεννιάτικο δένδρο ρίζωσε και στην πατρίδα μας και η ελληνική κοινωνία το αποδέχτηκε και το ενσωμάτωσε στον τρόπο ζωής της.
«Όταν εισάγεται ένα νέον, ένα πρωτοφανές, ένα άγνωστον έως χθες έθιμον εις έναν τόπον, εκείνο το οποίον προπαντός έχει να μελετήσει κανείς είναι ουχί το έθιμον αυτό καθ’ εαυτό, αλλ’ η επίδρασις, η σκοπιμότης-ο νέος παράγων, ο οποίος δύναται να προστεθή εις την ζωήν μιας πόλεως ή μιας κοινωνίας»
Στα ελεύθερα Γιάννενα
Πότε όμως στολίστηκε το πρώτο χριστουγεννιάτικο δένδρο στα Γιάννενα; Απ’ ό,τι φαίνεται, χρειάστηκε πρώτα να απελευθερωθεί η πόλη. Τον Δεκέμβριο του 1913, τον πρώτο ελεύθερο Δεκέμβριο της πόλης, «κόραι αβραί με τόσον ευαίσθητον τρυφερότητα» προετοιμάζουν τη γιορτή του Χριστουγεννιάτικου Δένδρου στην πόλη των Ιωαννίνων, «γύρω από τη σκιά του οποίου θα περιαχθούν οι δίσκοι των υπέρ Πατρίδος προσφορών». Με αυτόν τον τρόπο η εφημερίδα του Γεωργίου Χατζή, η «Ήπειρος», ενημερώνει στη δεύτερη σελίδα του φύλλου της στις 22 Δεκεμβρίου 1913, στις Καθημεριναί Σημειώσεις, για την πρωτόγνωρη γιορτή που προετοιμάζεται. Και είναι αλήθεια ότι αυτή η γιορτή αποτέλεσε ένα μεγάλο κοινωνικό γεγονός. Ο απολογισμός της «Ηπείρου» στο φύλλο της Κυριακής 29 Δεκεμβρίου είναι ένας διθύραμβος. Σε μία ολόκληρη σελίδα περιγράφει ακριβώς τι έγινε στη μεγαλειώδη εκδήλωση που εξελίχθηκε ανήμερα των Χριστουγέννων, Τετάρτη 25 Δεκεμβρίου 1913 στα Ιωάννινα.
Για πρωτοφανή επιτυχία, από τα «κατορθώματα της γυναικείας ευγενείας», γράφει ο ανώνυμος αρθρογράφος που δεν είναι άλλος από τον Γεώργιο Χατζη Πελλερέν όπως ήταν το φιλολογικό ψευδώνυμο του μεγάλου Γιαννιώτη δημοσιογράφου και εκδότη, πατέρα του μετέπειτα σπουδαίου συγγραφέα μας Δημήτρη Χατζή. Ο Πελλερέν, θρύλος ήδη της πόλης, στα ίδια φύλλα της εφημερίδας του, θυμόταν εκείνες τις μέρες τα προηγούμενα Χριστούγεννα που τον είχαν βρει στις τουρκικές φυλακές, λόγω της πατριωτικής του δράσης, ενώ παράλληλα διακήρυσσε καθημερινά την ανάγκη για συνέχεια του αγώνα και την απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου που ήδη είχε μετατραπεί σε ένα διεθνές διπλωματικό ζήτημα. Δεν είναι τυχαίο συνεπώς που συνδέει τη γιορτή του Δένδρου με τους εθνικούς σκοπούς και τη στήριξη της πατρίδας, αφού η διοργάνωσε είχε το χαρακτήρα και υποστήριξης των στρατιωτών με τη συγκέντρωση υλικού και χρημάτων.
Για το ότι το Χριστουγεννιάτικο Δένδρο είναι ένα νέο, ξένο έθιμο, που εισάγεται στην πόλη, δεν τίθεται θέμα. Το θέμα είναι ότι συνδέεται με έναν ευγενή σκοπό: «Όταν εισάγεται ένα νέον, ένα πρωτοφανές, ένα άγνωστον έως χθες έθιμον εις έναν τόπον, εκείνο το οποίον προπαντός έχει να μελετήσει κανείς είναι ουχί το έθιμον αυτό καθ’ εαυτό, αλλ’ η επίδρασις, η σκοπιμότης-ο νέος παράγων, ο οποίος δύναται να προστεθή εις την ζωήν μιας πόλεως ή μιας κοινωνίας», θα γράψει ο Χατζής. Και θα επιβραβεύσει και την ομαδική προσπάθεια του «ομίλου δεσποινίδων» που ανέλαβε την πρωτοβουλία σε μία πόλη που «στερείται οργανώσεως, συστηματοποιήσεως των καλών και χρηστών δυνάμεών της», όπως σημειώνει σε μία παρατήρηση που μάλλον στέκεται άνετα και σήμερα.
Η γιορτή
Η γιορτή τώρα χαρακτηρίστηκε από την τρομερή κοσμοσυρροή. Η εκδήλωση έγινε στον κινηματογράφο Πατέ, επί της οδού Σουλίου. Είχε προηγηθεί όμως τριήμερη προετοιμασία από τις νεαρές Γιαννιώτισσες, γόνους των καλών οικογενειών της πόλης που ετοίμασαν την αίθουσα με καρέκλες, τραπέζια και μπουφέδες, και πούλησαν εισιτήρια και λαχεία στον κόσμο. Επικεφαλής η Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Δδα Α. Ξανθοπούλου. Την ημέρα της εκδήλωσης, ο κόσμος άρχισε να μαζεύεται έξω από τις κλειστές πόρτες της αίθουσας πριν από τη 1 το μεσημέρι που ήταν η έναρξη, παρά τη ραγδαία βροχή. Η κοσμοσυρροή ήταν πρωτοφανής και ο δρόμος είχε κλείσει ενώ αυτοκίνητα και άμαξες σταματούσαν μπροστά στον «κολοσσιαίο» συνωστισμόν.
Όταν άνοιξαν οι πόρτες όλοι έτρεξαν μέσα στις λάσπες και τη βροχή να μπουν στον κινηματογράφο και να θαυμάσουν το δένδρο που «πελώριον και φαντασμαγορικόν», υψούτο στο αριστερόν της αίθουσας. Τα παιδιά, ανάμεσά τους και τα παιδιά του Εθνικού Ορφανοτροφείου, ιστάμενα επί του άκρου των πόδων τους, εδοκίμαζαν να ανακαλύψουν το Χριστουγεννιάτικο δένδρον, ενώ η μουσική επαιάνιζεν εθνικά εμβατήρια. Την αίθουσα κοσμούσαν καλλιτεχνικές επιγραφές και εικόνες ενώ στην οθόνη προβάλλονταν Επίκαιρα, με χαρακτηριστικό αυτό για την παρουσία του Βασιλιά Κωνσταντίνου σε γυμνάσια προς τιμήν του στη Γερμανία που έγινε δεκτό με χειροκροτήματα. RΣτις πλευρές της αίθουσας, αναπτύχθηκαν μικρά τραπέζια με τα δώρα του λαχείου. Το ρεπορτάζ καταγράφει τιμητικά και τις νεαρές Γιαννιώτισσες που συμμετείχαν στην εκδήλωση και την προώθηση του λαχείου.
Στο πρώτο τραπέζι οι δεσποινίδες: Αντ. Τζαβέλλα, Αν. Μόσχου, Αθ. Ζώη, Ευανθία Μολυβάδα, Βαγενά. Στο δεύτερο τραπέζι οι δεσποινίδες: Κωνσταντινίδη, Νιτσίδη, Πουτέτση, Τσοπαλάκου, Ευανθ. Κασιούμη. Στο τρίτο τραπέζι: Αμαλία Ξανθοπούλου, Μαρ. Χατζαλέξη, Μηλιώνη, Γκαραλάνη, Στούπη, Γεωργίτση, Βηλαρά, Χανδέλη, Πολυχρονιάδου, Αν. Παπασπύρουμ, Αικ. Γκαραμάνα, Μερόπη Βλαδίκα, Αρ. Βαζακίδου, Ιφ. Ασβεστά.
Η γιορτή κράτησε πέντε ώρες αλλά παρ’ όλη την πολυκοσμία ουδέν απολύτως το άτοπο παρετηρήθη και το κυριότερο «αι δεσποινίδες κατόρθωσαν ώστε ουδείς να φύγει έξω της αιθούσης αφορολόγητος». Όλοι αγοράσαν από κάτι, τσιγάρα, τριανταφυλλάκια ή λαχεία. Στο τέλος προσφέρθησαν και αναψυκτικά, έξω νύχτωνε και οι διοργανώτριες ανακοίνωσαν ότι οι μερικές χιλιάδες δραχμές που μαζεύτηκαν θα πήγαιναν για την αγορά εσωρούχων «διά τους πάσχοντας εκ του ψύχους στρατιώτας». Το χριστουγεννιάτικο δένδρο εισήχθη στην πόλη και αγκαλιάστηκε από τον κόσμο που αναζητούσε την ψυχαγωγία ενώ παράλληλα συνδέθηκε με έναν ευγενή σκοπό. Ο χρόνος έδειξε ότι ήταν ένα έθιμο που ήρθε για να μείνει στην πόλη.
Ένα δένδρο στα πολιορκημένα Γιάννενα – Ένα χριστουγεννιάτικο έθιμο τον Δεκέμβριο του 1912 δίνει χαρά στα παιδιά
Υπάρχει όμως ένα δένδρο που στολίστηκε ακόμα νωρίτερα στα Γιάννενα. Στο σπίτι της οικογένειας του Γάλλου Πρέσβη στολίστηκε ένα δένδρο, ένα χρόνο πριν, το 1912. H Γκυ Σαντεπλαίρ (Guy Chantepleure) σύζυγος του Γάλλου Προξένου στα Γιάννενα Εdgar Dussap έγραψε όπως είναι γνωστό ένα περίφημο βιβλίο για την πολιορκία των Ιωαννίνων το 1912- 13, «Τα Ιωάννινα Πολιορκημένα». Το Σαντεπλαίρ είναι λογοτεχνικό ψευδώνυμο της Jeanne Violet Dussap, (1870-1951), γνωστής λογοτέχνιδος και το βιβλίο έκανε μεγάλη εντύπωση στο Παρίσι. Δημοσιευόταν μάλιστα σε συνέχειες και στην «Ήπειρο» το 1913. Η ανάγνωση του βιβλίου προσφέρει ένα πλούτο πληροφοριών για την κοινωνική ζωή της πόλης που βρίσκεται σε πολιορκία από τον ελληνικό στρατό και η συγγραφέας δείχνει την ιδιαίτερη αγάπη της για τους Γιαννιώτες.
Ανάμεσα στις άλλες αναφορές της, εντοπίσαμε και αυτήν για ένα δένδρο που στόλισε στο σπίτι της ώστε να σπάσει την καταθλιπτική ατμόσφαιρα που δημιουργούσε ο αποκλεισμός. Η συγγραφέας διηγείται πως τελικά χρησιμοποίησε έναν πρίνο και τον στόλισε όπως μπορούσε: «Τότε ενεθυμήθην τους πρίνους του δρόμου των Αγίων Σαράντα και είπα: Αρκούμαι εις ένα πρίνον. Και βεβαίως θα είνε πολύ ωραίον ένα Χριστουγεννιάτικο δένδρο από πρίνο! Ο πρίνος δεν έχει την ωραίαν συμμετρικήν κανονικότητα της ελάτης, αλλά το σκληρόν, ωραίον, και στίλβον φύλλωμά του και αι ιδιοτροπίαι των κλαδίων του, ενωμένων με χάριν πέριξ του ισχυρού κορμού, είναι καλαί και την διευθέτησιν των κομψών παιγνίων και των στολισμάτων. Επειδή δεν είχα μικρά κεράκια, έκοψα εις το ανάλογον ύψος μεγάλας ισχνάς λαμπάδας της εκκλησίας… Μου έλειπαν τα χρυσά, αργυρά και άλλα ποικιλόχρωμα στολίσματα, τα οποία σπινθηροβολούν επί των «Δένδρων» μας των Χριστουγέννων, αλλά κατασκεύασα με λεπτό χαρτί, ιόχρουν, ροδόχρουν, κόκκινον, κυανούν, κίτρινον, άσπρον, πορτοκαλί, πολλάς πολυχρώμους ταινίας και σγουράς αλυσίδας χαρτίνους, μικρά δίκτυα με μπομπόνια. Εις τους κλάδους είχα κρεμάσει πολλά παιγνιδάκια – τα οποία εμάζευα με πολύν κόπον εκ του βάθους των καταστημάτων των Ιωαννίνων, διότι οι έμποροι, εκ του φόβου των λεηλασιών, έκρυπτον και ενίοτε εξηφάνιζον εις τα βάθη της γης ό,τι είχον πολυτιμότερον – τα οποία όλα, φωτιζόμενα και στολισμένα με κάλυκας ανθέων, κομψός, στίλβων, απροσδότητος ο πρίνος – το λέγω με υπηερφάνειαν – τα έφερε με χάριν και απεδείχθη καλύτερος ακόμη και φανταστικώτερος, καθώς ήτο, από την ελάτη, πλουσιώτερα αναμφιβόλως στολισμένην, αλλά με ολιγωτέραν επιμέλειαν και αγάπην καλλωπισμένην. Το θέμα ήτο εξαίσιον όταν ήναψα τα κεράκια και η πόρτα της αιθούσης ηνοίχθη διάπλατα δια να εισέλθουν οι ήρωες της εορτής. Ω τι εκστατικά ματάκια, τα έκπληκτα προσωπάκια! Όλη μου η καρδιά κατείχετο από την αθώαν αυτήν ζωηρότητα… Εξεχνούσα τον πόλεμον…».
Τα παιδιά θα πάρουν μικρά δωράκια, θα τραγουδήσουν δημοτικά τραγούδια και θα χορέψουν ένα συρτό που θα υμνηθεί από τη συγγραφέα. Μια ελληνική γιορτή γύρω από ένα νέο έθιμο.
Πηγές και αναφορές
Πολύτιμη πηγή για την ιστορία των Ιωαννίνων είναι πάντα ο Ιωάννης Νικολαΐδης με το πολύτομο έργο του «Τα Γιάννινα του Μεσοπολέμου». Στον πρώτο τόμο αυτού του μοναδικού έργου, είναι ο ίδιος που αναδεικνύει τη σημασία του γεγονότος για τα πρώτα ελεύθερα Χριστούγεννα της πόλης το 1913 και το δένδρο τους.
Για το βιβλίο της Γκυ Σαντεπλαίρ χρησιμοποιήσαμε την μετάφραση του Γ. Τσοκόπουλου από τις εκδόσεις της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών (1975).
Η αναφορά στο δένδρο του Όθωνα είναι από την πάντα χρήσιμη Βικιπαιδεία http://el.wikipedia.org.
Η εφημερίδα Ήπειρος έχει ψηφιοποιηθεί και βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής (http://catalog.parliament.gr) η οποία επιτελεί σπουδαίο πολιτισμικό έργο.
Του ΦΙΛΗΜΟΝΑ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ
Δημοσιεύτηκε την 1η Ιανουαρίου 2015 στην εφημερίδα Ελευθερία των Ιωαννίνων
