Ένα βιβλίο που διαβάστηκε αυτό το καλοκαίρι, μέσα στην υπόκωφη αγωνία για την πορεία της πανδημίας και την τύχη των ανθρώπων, αλλά και με την πίστη στον άνθρωπο που δρα, που κινείται, που επιλέγει να ζει όσο αντέχει να αφήνει το στίγμα του πάνω στο κύμα του χρόνου, ένα βιβλίο που μας ξανασύστησε τον μεγάλο του συγγραφέα, είναι ο «Ανθρώπινος παράγοντας» του Γκράχαμ Γκριν, από τις εκδόσεις Πόλις.
Είναι άραγε υπερβολή να συνδέσουμε το ενδιαφέρον που αναπτύσσεται για ένα βιβλίο με τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι αναγνώστες; Ή μήπως είναι καλύτερο να αποσυνδέουμε τα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα που δημιουργούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούμε, από τις αισθητικές μας επιλογές.
Ο Γκράχαμ Γκριν (1904- 1991) πάντως ήταν ένας συγγραφέας που έζησε έντονα τις μεταβολές των πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων του 20ου αιώνα, συμμετείχε, επηρέαζε, όριζε και αυτοπροσδιοριζόταν από όσα συνέβαιναν, διατηρώντας όμως την αυτονομία του, δημιουργώντας τον δικό του συγγραφικό κόσμο όπως κάνουν όλοι οι επιτυχημένοι συγγραφείς. Κι αυτό το αναγνώριζαν αμέσως οι αναγνώστες και το αναγνωρίζουν ακόμα.
Από τις πρώτες σελίδες του «Ανθρώπινου παράγοντα» νιώθεις να σε περικλείει αυτός ο κόσμος που ορίζει ο συγγραφέας, ένα αίσθημα οικειότητας, αλλά και απόστασης που θέλεις να καλύψεις για να δεις τι γίνεται, μία ζεστασιά από κάτι που νιώθεις ότι είναι ασφαλές- η ζωή μίας οικογένειας, ένας έρωτας που έγινε γάμος, η υπαλληλική καθημερινότητα- και ένα αργό ερέθισμα ανησυχίας στην σπονδυλική στήλη μπροστά στην ίντριγκα και την ναρκοθετημένη πάνω στο φόβο και την απειλή περιόδευση στο σύμπαν των κατασκοπευτικών υπηρεσιών.
Τέλη του ’70, Ψυχρός Πόλεμος και στα γραφεία της βρετανικής αντικατασκοπίας, μία μάλλον ανώδυνη αρχικά έρευνα για διαρροές εμπιστευτικών πληροφοριών, πυροδοτεί μία σειρά από εξελίξεις που σύντομα θα φέρουν στο φως σκληρές πολιτικές αντιπαραθέσεις, συγκρούσεις κρατών και ιδεολογιών, μηχανισμούς βίας και θανάτου, εξουσίες που δεν υπολογίζουν κανέναν και τίποτα πλην της αναπαραγωγής της δύναμής τους.
Ο Γκριν θα γράψει, όχι σε πρώτο επίπεδο- κάτι που το συνηθίζει άλλωστε- αλλά σε δεύτερο, πίσω από την ιστορία του κεντρικού ήρωά του, μία κατασκοπευτική ιστορία για τη σύγκρουση της Δύσης με τη Σοβιετική Ένωση, για τις σκοτεινές διαδρομές του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, για τον σκληρό πυρήνα των υπηρεσιών της αντικατασκοπίας που δεν υπολογίζουν τον «ανθρώπινο παράγοντα», αλλά μόνο τις στοχεύσεις τους, τις κρατικές επιβουλές και τα εθνικά συμφέροντα, ένας ολόκληρος, στεγανός κόσμος που έχει εξωθήσει, μακριά από κλειστά παράθυρα και πόρτες, τους ήχους των αγώνων για δημοκρατία και ειρήνη των λαών και τις ανάγκες των ανθρώπων για μία ήσυχη ζωή ευημερίας και πλήρωση.
«Καθίστε ήσυχοι, καταναλώστε, κάντε ό,τι μπορείτε, κι εμείς θα κρατάμε την ισορροπία του πλανήτη με βάση κανόνες που δεν χρειάζεται να ξέρετε». Αυτό πάνω κάτω λένε στον κόσμο «εκεί έξω» τα στελέχη των υπηρεσιών και οι ελίτ της κάθε λογής εξουσίας, ανάμεσα σε ένα νόστιμο φαγητό, ένα καλό ποτό και μία εκδρομή για κυνήγι.
Παρ’ όλα αυτά, η ιστορία του βιβλίου δεν είναι αυτή κι ας τη φανταζόμαστε σε όλες της τις λεπτομέρειες, ας μπορούμε να την περιγράψουμε μόνο με όσα μας δίνει ο συγγραφέας μέσα από διαλόγους, τηλεφωνήματα, περιγραφές σπιτιών και γραφείων.
Η ιστορία του «Ανθρώπινου παράγοντα» είναι ο βίος του Μορίς Κασέλ, του πράκτορα που ζει σε ένα ήσυχο αγγλικό προάστιο με τη μαύρη γυναίκα του και το παιδί της, όπως γνωρίστηκαν μέσα στη ζέση του αγώνα κατά του ρατσισμού στη Νότια Αφρική και όπως θα ήθελαν να ζουν τώρα με μία μικρή, αλλά δυνατή ελπίδα ότι ο χρόνος θα κυλήσει υπέρ τους, ότι τους αξίζει η οικογενειακή θαλπωρή και το ενδιαφέρον του ενός για τον άλλο, ένα ήσυχο μέλλον βασισμένο στις ανάγκες και τα όριά τους, μακριά ίσως από τον κόσμο των μεγάλων προκλήσεων πια, αλλά με την αίσθηση ότι το νόημα το δίνουν στη ζωή οι άνθρωποι και όχι από μόνες τους οι ιδέες ή οι πολιτικές.
Η πραγματικότητα είναι ότι δεν υπάρχουν πια τα περιθώρια μίας αυτονομίας του ανθρώπινου, οι ήσυχες «μικρές» ζωές συνθλίβονται μέσα στη δίνη των παγκόσμιων εξελίξεων και των σχεδίων των ισχυρών. Από την εποχή των επαναστάσεων στην εποχή των μεγάλων ιδεών και των πολέμων ως τις μέρες μας, η ιστορία τριών αιώνων που μετέβαλαν την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού, αφήνει στην εποχή μας τη στυφή γεύση ενός κλειστού ορίζοντα με τον άνθρωπο να αισθάνεται ότι κινείται σε ένα ρευστό πεδίο διαρκούς διακινδύνευσης.
Το φινάλε της ιστορίας ίσως να αφήνει και μία πολύ μικρή χαραμάδα αισιοδοξίας, αυτό θα το κρίνει ο αναγνώστης. Τίποτα δεν τελειώνει οριστικά και ας άργησε να έρθει το 1989 και το τέλος μιας εποχής.
Αντιμετωπίζοντας τον «Ανθρώπινο παράγοντα» σαν ένα σημαντικό βιβλίο ενός κορυφαίου συγγραφέα που του αρέσει να γοητεύει τους αναγνώστες και να τους δίνει κίνητρο να διαβάσουν, θα αναγνωρίσουμε από την πρώτη κιόλας σελίδα τη δύναμη και τη θέρμη μιας γραφής που αγκαλιάζει όποιον ξεκίνησε το διάβασμά του και τον βάζει σιγά σιγά σε μία περιπέτεια που κινείται διαρκώς ανάμεσα στην αναγνωστική απόλαυση και τον στοχασμό πάνω στη σχέση του ανθρώπου με την πολιτική και την εξουσία στις μέρες. Κι αυτή είναι μία μικρή, αισθητική νίκη, μία απόδειξη ότι έχει ακόμα νόημα η ύπαρξη της λογοτεχνίας στους καιρούς μας.
Του ΦΙΛΗΜΟΝΑ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΥ
