Ένα διεθνές καλλιτεχνικό πρότζεκτ βρήκε τη θέση του μπροστά στο Α’ Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης χάρη στην πρωτοβουλία του Απ. Δερεκλή, επιχειρηματία εγκατεστημένου στη Γερμανία
Το στενό πεζοδρόμιο όπου ενώνονται η λεωφόρος Βασιλίσσης Όλγας με τη λεωφόρο Βασιλέως Γεωργίου, μπροστά στο Α’ Γυμνάσιο (άλλοτε Αρρένων) έχει γεμίσει με μικρά μπρούντζινα σημαδάκια. Καθένα από αυτά φέρει το όνομα ενός Εβραίου μαθητή του σχολείου ο οποίος χάθηκε στο Ολοκαύτωμα.
Τα σημαδάκια αυτά ονομάζονται Stolpersteine και μπορεί να τα δεις σε πολλές πόλεις του κόσμου. Αναγνωρίζοντάς τα νιώθεις ένα είδος συμμετοχής σε κάτι άυλο, σαν κάποιος να σου κλείνει το μάτι λέγοντας «ξέρω ότι ξέρεις». Αυτά τα μικρά μπρούντζινα σημαδάκια, που είναι σαν μικρές πέτρες πεζοδρομίου, είναι ένα καλλιτεχνικό project που παρουσιάζεται σε 650 πόλεις σε 20 χώρες του κόσμου.
Μπροστά στο Α’ Γυμνάσιο έχουν τοποθετηθεί 149 Stolpersteine. Τόσοι είναι οι μαθητές του που χάθηκαν. Η εξαιρετική αυτή πρωτοβουλία ολοκληρώθηκε το Σάββατο 1 Ιουνίου και ανήκει εξ ολοκλήρου στον Θεσσαλονικιό Απόστολο Δερεκλή, επιχειρηματία εγκατεστημένο από πολλά χρόνια στη Γερμανία. Το 2002, ο κ. Δερεκλής περπατούσε στο Βερολίνο όταν είδε στο πεζοδρόμιο ένα σημαδάκι, το οποίο πέρασε για σημάδι της υπηρεσίας υδάτων. Στάθηκε λίγο για να το παρατηρήσει κι έκπληκτος ανακάλυψε ότι είχε επάνω χαραγμένο το όνομα μιας εβραϊκής οικογένειας, η οποία είχε μείνει κάποτε στο κτίριο που ήταν μπροστά του. «Εκείνη τη στιγμή έγινε μία έκρηξη μέσα μου, σκέφτηκα ότι από αυτήν την πόρτα βγήκαν Εβραίοι και πήγαν προς το τρένο της εξορίας και του θανάτου, στο στρατόπεδο, κάπου απ’ όπου δεν ξαναγύρισαν».
Σκέφτηκε τη γειτονιά του. Την Αγία Τριάδα και όλη την περιοχή του Φαλήρου, της Σχολής Τυφλών, της Φλέμινγκ. Θυμήθηκε τα παλιά εβραϊκά σπίτια που έβλεπε να γκρεμίζονται ένα ένα και να σηκώνονται πολυκατοικίες στη θέση τους. Πολλά χρόνια αργότερα, και αφού έκανε μια σχετική έρευνα, αποφάσισε να τιμήσει τη μνήμη των εβραίων μαθητών του σχολείου του, οι οποίοι εξαφανίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα, τοποθετώντας αυτές τις μικρές πέτρες με τα ονόματά τους. Μια για τον καθένα από τους 149 μαθητές.
Το ίδιο σοκ είχε αντιμετωπίσει ο βερολινέζος καλλιτέχνης Γκίντερ Ντέμνιχ κάποτε στην Κολωνία. Από την πόλη είχαν «εξαφανιστεί» χιλιάδες Ρομά, οι οποίοι θεωρούνταν από τον Χίτλερ φυλετικά κατώτεροι. Αναφέροντάς το σε κάποια κάτοικο της Κολωνίας, η απάντηση που πήρε ήταν: «Δεν ήξερα ότι είχε εδώ Ρομά», παρ’ όλο που οι Ρομά ζούσαν στην περιοχή επί 400 χρόνια και ήταν μάλιστα βαφτισμένοι καθολικοί. Τότε σκέφτηκε ότι δεν είναι δυνατόν η μνήμη και η ανάμνηση των ανθρώπων αυτών να μην υπάρχει πουθενά. Έτσι εμπνεύστηκε τις Stolpersteine, στα ελληνικά σε ελεύθερη μετάφραση «πέτρες αλήθειας», με την αλήθεια να προέρχεται από το στερητικό άλφα και τη λήθη. Άρχισε να δουλεύει το καλλιτεχνικό του project: κάθε πέτρα να έχει το όνομα ενός «εξαφανισμένου» από τους ναζί και να τοποθετείται σε σημείο το οποίο αποτελούσε σημείο αναφοράς για τον «εξαφανισμένο», όσο υπήρχε.
Τον Ιανουάριο του 2016, την επομένη της επετείου μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων τοποθετήθηκαν μπροστά στο 1ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης 29 πέτρες, πλάι στις πρώτες 52 που είχαν τοποθετηθεί τον Σεπτέμβριο του 2015. Το 2017 εγκρίθηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης η τοποθέτηση και άλλων 68 πλακών, ώστε να ολοκληρωθεί το έργο της αποκατάστασης της μνήμης των 149 μαθητών. Επίσης, έχουν τοποθετηθεί πέντε πέτρες στο λιμάνι, τιμώντας πέντε Εβραίους λιμενεργάτες που δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς το 1943.
Η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις 650 πόλεις σε 20 κράτη στις οποίες έχουν τοποθετηθεί κάποιες από τις περίπου 60.000 πέτρες που έχει, μέχρι στιγμής, κατασκευάσει ο καλλιτέχνης. Μάλιστα, ο κύριος λόγος για τον οποίο δεν τοποθετήθηκαν μαζί οι 149 πέτρες είναι ότι το εργοστάσιο τις κατασκευάζει χειρωνακτικά και όχι αυτοματοποιημένα, και δεν δίνει μεγάλες ποσότητες σε ένα μόνο μέρος εις βάρος κάποιου άλλου. Ο στόχος του καλλιτέχνη είναι οι «πέτρες Αλήθειας» να τοποθετούνται σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέρη. Η χορηγία μιας τέτοιας πέτρας κοστίζει 120 ευρώ, και ο καθένας μπορεί να συμμετάσχει στο project, τιμώντας τη μνήμη κάποιου Εβραίου ανά τον κόσμο.
Το ενδιαφέρον του κ. Δερεκλή για την ιστορική μνήμη υπήρχε ανέκαθεν. Ωστόσο, διαβάζοντας το «Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων» του Μαρκ Μαζάουερ, είδε καθαρά ότι τα μεγάλα θύματα στη Θεσσαλονίκη ήταν Εβραίοι. «Ο παππούς μου ήταν καπνέμπορος στην Καβάλα, απ’ όπου έχει εξαφανιστεί η εβραϊκή κοινότητα. Θυμήθηκα τα σπίτια της γειτονιάς μου που ανήκαν σε Εβραίους και χάνονταν ένα ένα, και θέλησα να κάνω ένα πείραμα: να ψάξω τα αρχεία του σχολείου μου, του 1ου Γυμνασίου, όπου λογικά υπήρχαν παλιά Εβραίοι μαθητές».
Προκειμένου να ανατρέξει στα αρχεία του σχολείου του, έστειλε αίτηση με συστημένη και εξπρές επιστολή στο υπουργείο Παιδείας. Έπειτα από καιρό, του είπαν ότι η επιστολή είχε χαθεί. Επέμεινε, ξαναέστειλε και ύστερα από αναμονή 10 μηνών και εμπλοκή και της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων τού επετράπη να δει τα αρχεία του σχολείου. Μόνο να τα δει, ούτε να τα φωτογραφήσει ούτε να τα φωτοτυπήσει. Με τη βοήθεια ενός φίλου Θεσσαλονικιού δικηγόρου και με τεράστια έκπληξη διαπίστωσε ότι το Ολοκαύτωμα δεν αφορούσε ούτε 5 ούτε 10 μαθητές του σχολείου του.
«Ήταν 149! 149 παιδιά, μαθητές, οι οποίοι, όλοι, εμφανίστηκαν στις 8 Απριλίου 1943 με το ίδιο στάτους: ‘Επαύσατο φοιτών τις 8.4.1943’… Αυτό σημαίνει ότι κάποιος άλλος τους έπαυσε. Το ερώτημα με τρώει: ποιος έδωσε τη διαταγή; Αποκλείεται να την έδωσε κατευθείαν γερμανική υπηρεσία, η ιστορία δεν κυλούσε όπως στις ταινίες με τον Γερμανό αξιωματικό που ενσάρκωνε ο Ντίνος Καρύδης. Θεωρώ δεδομένο ότι η εντολή προήλθε από ελληνική υπηρεσία, ίσως από το υπουργείο Παιδείας. Αλλά εμένα η έρευνά μου σταματά εδώ, είναι ζήτημα ιστορικής έρευνας τα περαιτέρω».
Μετά την ολοκλήρωση της έρευνας στο σχολείο, ο κ. Δερεκλής απευθύνθηκε στο ίδρυμα Yad Vashem, προκειμένου να πληροφορηθεί για «την τύχη» των μαθητών. «Δεν μπόρεσα να βρω όλα τα ονόματα εκεί. Στη συνέχεια μου ήρθε η λίστα Κούνιο και μου έδωσε κάποια στοιχεία, ενώ καθοριστική ήταν η συνεισφορά της Αλίκης Αρούχ, αρχειοθέτη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης στην εξακρίβωση των στοιχείων. Οι 149 μαθητές χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: στους επιβεβαιωμένα δολοφονηθέντες που είναι 52, στους “αγνοούμενους”, δηλαδή άμεσα θανατωθέντες μετά την άφιξη στο Άουσβιτς που είναι 29, σε 62 που δεν είναι καταγεγραμμένοι ούτε καν στην Ισραηλιτική Κοινότητα ως θύματα και σε έξι επιζήσαντες. Τέσσερις από τους επιζήσαντες κρύφτηκαν στην Ελλάδα στην Κατοχή και μετανάστευσαν στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ μετά τον πόλεμο. Μόλις δύο επέστρεψαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και έζησαν στη Θεσσαλονίκη»…
