Η είδηση που έκανε τον γύρο του κόσμου στις τελευταίες δημοτικές εκλογές ήταν η ανάδειξη, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, Εβραίου δημάρχου, και αυτός ήταν ο Μωυσής Ελισάφ στα Γιάννενα.
Πολλοί είπαν, με τη γνωστοποίηση της ανεξάρτητης υποψηφιότητας του γνωστού πανεπιστημιακού, καθηγητή Παθολογίας στην τοπική Ιατρική Σχολή, ότι δεν έχει καμία τύχη, αλλά όταν πέρασε στον δεύτερο γύρο, άρχισε ο πόλεμος.
«Καλά, θα ψηφίσετε Εβραίο δήμαρχο;», ήταν το (υπόγειο) μότο, όχι μόνο των αντιπάλων αλλά και ορισμένων κύκλων της τοπικής κοινωνίας. Ομως, ο κ. Ελισάφ δεν ήταν μόνο «ο Εβραίος» που διεκδικούσε την ψήφο των συμπολιτών του. Ηταν ο διακεκριμένος επιστήμονας, ο Γιαννιώτης ενεργός πολίτης, ο εκπρόσωπος μιας από τις ιστορικές κοινότητες των Ιωαννίνων, της εβραϊκής, που μαζί με τους χριστιανούς, μουσουλμάνους, Αρβανίτες, Σλάβους, συνέθεταν το πολυεθνοτικό, πολυθρησκευτικό προφίλ της πανέμορφης αυτής πόλης, «πρώτης στ’ άρματα, στα γρόσια και τα γράμματα».
Σας δυσκολεύει το ότι είστε Εβραίος για να διοικήσετε μια πόλη στην οποία κυριαρχεί συντριπτικά το χριστιανικό στοιχείο; «Το δύσκολο δεν είναι να διοικήσω, το δύσκολο ήταν να εκλεγώ» είπε στην «Κ», σε μια συζήτηση που έγινε παρουσία (συμπτωματικά) και του Γιάννη Μπουτάρη, σε καφέ της Θεσσαλονίκης, όπου το προηγούμενο βράδυ ο κ. Ελισάφ είχε απαγγείλει ποιήματα του αγαπημένου του Γιώργου Σεφέρη.
«Ασκώ τα καθήκοντά μου όπως θα έκανε ο οποιοσδήποτε πολίτης που θα ήταν στη θέση μου. Αν με ρωτάτε, πηγαίνω στις θρησκευτικές τελετές, είμαι ο πρώτος εκεί πάντοτε, στις εθνικές επετείους την Πρωτοχρονιά, στις επίσημες λειτουργίες στις εκκλησίες όπως πρέπει να είναι ο πρώτος δημότης της πόλης. Εχω πολύ καλές σχέσεις με τον τοπικό μητροπολίτη, ο οποίος έχει τη δική του εκπομπή στο ραδιόφωνο του δήμου. Σύντομα πρόκειται να τιμήσουμε τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο, και τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο που αναμένεται την άνοιξη να μας επισκεφθεί στα Γιάννενα. Κανένα πρόβλημα, λοιπόν».
– Υπήρξαν προεκλογικά κύκλοι που σας πολέμησαν επειδή είστε Εβραίος;
– Υπήρξαν. Ορισμένες εκ των άλλων παρατάξεων χρησιμοποίησαν κατά κόρον τη δική μου θρησκευτική ταυτότητα στην προεκλογική περίοδο. Oχι ανοιχτά, αλλά υπόρρητα. Δεν έπιασε, όμως.
– Τι έλεγαν δηλαδή;
– Στην περιφέρεια του δήμου, κυρίως, έλεγαν «καλά θα βγάλετε Εβραίο δήμαρχο;», για να εισπράξουν απαντήσεις όπως «καλά εσύ όταν ήσουν άρρωστος σε αυτόν πήγαινες να σε γιατρέψει, τώρα φοβάσαι μη γίνει δήμαρχος;». Διέδιδαν ότι ο Ελισάφ είναι άνθρωπος των ξένων πρεσβειών, ότι θα μας φέρει εδώ το Ισραήλ, τέτοια πράγματα. Μια χαρακτηριστική κίνηση, που νομίζω ότι δούλεψε τελικά εις βάρος του συνυποψηφίου μου και τότε δημάρχου της πόλης, ήταν ότι στην τελευταία του τηλεοπτική συνέντευξη μεταξύ των δύο Κυριακών, έβαλε πίσω του για να φαίνεται στο πλάνο τη φωτογραφία της Παναγίας. Για να υπογραμμίσει ότι αυτός είναι ορθόδοξος και ο άλλος αντίχριστος. Ε, λοιπόν, αυτό δεν λειτούργησε.
– Hταν κατά κάποιον τρόπο η εκλογή σας και ένα χτύπημα στον αντισημιτισμό;
– Ναι, ήταν μια ηχηρή απάντηση των δημοτών που έκλεισαν τα αυτιά τους στις όποιες σειρήνες μισαλλοδοξίας υπάρχουν. Οι πολίτες με αξιολόγησαν με τα κριτήρια με τα οποία θα πρέπει να αξιολογείται κάποιος ο οποίος διεκδικεί την ψήφο είτε για τη Βουλή, είτε για τον δήμο, είτε για αλλού.
– Οι ομόθρησκοί σας θα ψήφισαν «μονοκούκι», φαντάζομαι.
– Ψήφισαν 20 με 22 άτομα, ανάμεσα στις είκοσι τόσες χιλιάδες ψήφους που πήρα στη δεύτερη Κυριακή και δεν είναι σίγουρο ότι με ψήφισαν όλοι. Είμαστε πλέον μια πολύ μικρή κοινότητα με πολλούς ηλικιωμένους, κάνουμε μια προσπάθεια για τη διάσωση της πλούσιας κληρονομιάς μας. Η διατήρηση της εβραϊκής συναγωγής που είναι ένα ιστορικό μνημείο 200 χρόνων, η μεγαλύτερη συναγωγή στην Ελλάδα, υπάρχει ένα τεράστιο νεκροταφείο εβραϊκό με χιλιάδες τάφους, κάποια παλιά σπίτια στο ιστορικό κέντρο.
Η εξωστρέφεια
Με το που ορκίστηκε δήμαρχος ο κ. Ελισάφ έθεσε σε κίνηση το σχέδιό του για εξωστρέφεια με σκοπό να ανοίξει παράθυρα στον κόσμο για μια πόλη όπως τα Γιάννενα, με έντονο το άρωμα μιας άλλης, περασμένης, κοσμοπολίτικης εποχής και προικισμένη με φυσικές ομορφιές. Πήγε στην Αλβανία όπου συναντήθηκε με δημάρχους, Ελληνες μειονοτικούς, τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο, ταξίδεψε στην Κύπρο, σχεδιάζει να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη, στο Ισραήλ, και σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.
«Τα Γιάννενα έχουν πλούσιο ιστορικό παρελθόν, ήταν κομβικό κέντρο στα δυτικά Βαλκάνια επί αιώνες, είναι μια πόλη που είχε συνύπαρξη πολλών διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκευτικών ομάδων, μια σχετικά ομαλή συνύπαρξη. Είναι μια όμορφή πόλη, βρίσκεται στο κέντρο των οδικών αξόνων της χώρας και της ευρύτερης περιοχής, έχει ένα πανεπιστήμιο με πάνω από 20.000 φοιτητές, επομένως έχει τη δυνατότητα να γίνει ένας δεύτερος κόμβος στα Βαλκάνια. Υπάρχουν τέσσερα οθωμανικά τζαμιά. Αν εξαιρέσεις την Ξάνθη και την Κομοτηνή δεν υπάρχει άλλη πόλη στην Ελλάδα με τόσα τεμένη στον αστικό ιστό. Εντός του ιστορικού κέντρου και κυρίως μέσα στο κάστρο υπάρχουν πολλαπλά μνημεία, οθωμανικά λουτρά, οθωμανική βιβλιοθήκη ο τάφος του Αλή Πασά, πολλά μνημεία του οθωμανικού παρελθόντος της πόλης. Μόνο μέσα στο νησάκι στη λίμνη υπάρχουν έξι ορθόδοξα χριστιανικά μοναστήρια, τα περισσότερα μετά το Αγιον Ορος και τα Μετέωρα».
Ο Μωυσής Ελισάφ δήλωσε υπερήφανος και για το προσφυγικό success story στην πόλη των Ιωαννίνων. «Εντός των ορίων του δήμου υπάρχουν 3.000 πρόσφυγες. Μένουν σε ανοιχτή δομή 1.300 άτομα, λίγοι σε ξενοδοχεία και οι υπόλοιποι 1.000 περίπου σε διαμερίσματα. Ολα αυτά τα χρόνια η συμβίωση της τοπικής κοινωνίας με τους πρόσφυγες ήταν σχετικά ομαλή. Πηγαίνουν στα σχολεία, η ένταξη των μαθητών είναι ομαλή και αν αφαιρέσεις κάποια μικροπροβλήματα μεταξύ τους κυρίως, και μικροπαραβατικότητες κοντά στο στρατόπεδο, δεν έχουν δημιουργηθεί εντάσεις με τους ντόπιους».
Στον δρόμο που χάραξε ο Μπουτάρης
– Σας αποκαλούν «Εβραίο Μπουτάρη», λένε μάλιστα ότι ξεκινήσατε στον δρόμο που χάραξε ο Μπουτάρης, επιδίδεστε δηλαδή σε δημόσιες σχέσεις με τέτοια ταξίδια.
– Για εμένα αυτό είναι ιδιαίτερα τιμητικό και ελπίζω, ειλικρινά, να ανταποκριθώ σε αυτή την πρόκληση. Νομίζω ότι είμαστε και οι δύο ανοιχτοί άνθρωποι, βλέπουμε τις προκλήσεις των καιρών και στοχεύουμε σε μια εξωστρέφεια που αποτελεί τη μόνη δυνατότητα ανάπτυξης των πόλεών μας σήμερα. Όσο για τα περί δημοσίων σχέσεων, όπως κάποιοι κακόβουλοι έλεγαν για τα ανοίγματα του Μπουτάρη, θεωρώ ότι δεν τις είχε ανάγκη για να τις αποκτήσει με τέτοια ταξίδια, όπως και ο υποφαινόμενος δεν έχει τέτοια ανάγκη. Αυτές οι σχέσεις οικοδομούνται για να εξυπηρετήσουν την πόλη. Ο Γιάννης Μπουτάρης μετέτρεψε μια συντηρητική φοβική πόλη σε ένα κοσμοπολίτικο κέντρο των Βαλκανίων. Και αυτό δεν έγινε από μόνο του».
Κάπου εδώ παρενέβη και ο Γιάννης Μπουτάρης που παρακολουθούσε τη συζήτηση. «Τον γουστάρω πολύ τον Μωυσή. Τον έχω συναντήσει άλλη μία φορά, αλλά έχω ακούσει τα καλύτερα λόγια. Είναι ένας ανοιχτός, σοβαρός και συναινετικός άνθρωπος, σε μια όμορφη πόλη όπως τα Γιάννενα, που έχει όλα τα εφόδια για να ακτινοβολεί διεθνώς».
Οι περιπέτειες της εβραϊκής κοινότητας και οι μνήμες που δεν σβήνουν
Σχεδόν δεν είχε στεγνώσει το χώμα στον τάφο της Άννας Ελισάφ, μητέρας του σημερινού δημάρχου, και μια νύχτα το 2009 άγνωστοι έσπασαν με βαριοπούλες το μαρμάρινο μνήμα και έγραψαν αντισημιτικά συνθήματα. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι των αυξανομένων κρουσμάτων αντισημιτισμού που από το 2002 εκδηλώνονταν με βανδαλισμούς στο εβραϊκό νεκροταφείο, στις παρυφές της πόλης. Η κοινωνία έδειξε να αφυπνίζεται και σε μια ενστικτώδη αντίδραση διαμαρτυρίας, απλοί πολίτες, εκπρόσωποι φορέων της πόλης, περικύκλωσαν συμβολικά το νεκροταφείο, στέλνοντας μήνυμα ότι δεν θα επιτρέψουν την εκκόλαψη του αυγού του φιδιού.
Δεν είχαν ιδιαίτερα προβλήματα με τις άλλες θρησκευτικές κοινότητες οι Γιαννιώτες Εβραίοι, στη μακρά παρουσία της στην πόλη, που με βάση γραπτές μαρτυρίες, χρονολογείται γύρω στο 1.300 μ.Χ., ενώ έφτασαν σε πληθυσμιακή κορύφωση τον 18ο-19ο αιώνα οπότε η κοινότητά τους αριθμούσε γύρω στις 5.000 ψυχές, έχοντας πληθυσμιακό μερίδιο της τάξεως 25%.
Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων δεν είναι σεφαραδίτες, που ήρθαν από την Ιβηρική χερσόνησο, αλλά ελληνόφωνοι που ονομάστηκαν Ρωμανιώτες, από τους Ενετούς που αποκαλούσαν Ρωμανία την Ελλάδα. Ήταν κυρίως μικροέμποροι, μεροκαματιάρηδες φορτοεκφορτωτές, και κάποιοι επιχειρηματίες που ζούσαν στη συνοικία τους γύρω από το κάστρο και εντός αυτού κάποιες εποχές. «Έχουν καταγραφεί κάποια μικροπροβλήματα αντισημιτισμού στη διαδρομή, αλλά όχι κάτι σημαντικό. Στη δεκαετία του ’30, όμως, έκανε την εμφάνισή της και στα Γιάννενα η διαβόητη οργάνωση “3Ε” που επιχείρησε να σπείρει το μίσος μεταξύ Εβραίων και Χριστιανών, κυρίως τροφοδοτώντας αντιπαλότητες στον κόσμο του εμπορίου», εξηγεί ο Μωυσής Ελισάφ, που είναι και ο πρόεδρος της τοπικής κοινότητας σήμερα.
Ήταν η εποχή, στις αρχές του 20ού αιώνα δηλαδή, που πολλοί Εβραίοι των Ιωαννίνων μετανάστευσαν μαζικά στις ΗΠΑ όπου, μάλιστα, ακόμα και σήμερα στη Νέα Υόρκη έχουν τη δική τους συναγωγή με τον ελληνικότατο τίτλο «Ιερή Συνάθροιση των Γιαννιωτών» για να μπορέσουν να κρατήσουν τα γιαννιώτικα χαρακτηριστικά τους, τα ήθη και τα έθιμα.
Το συντριπτικό πλήγμα, όμως, για την εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων θα έρθει στην Κατοχή οπότε ουσιαστικά ξεκληρίστηκε. Από τις 2.500 μέλη της, τα 1.900 μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης απ’ όπου επέζησαν και επέστρεψαν οι 100 και άλλοι 150 που είχαν προλάβει να διαφύγουν στα γύρω βουνά.
«Στην αρχή οι Γερμανοί, που έμειναν ένα μικρό διάστημα το 1941, δεν πείραξαν την Κοινότητα και στη συνέχεια τα Γιάννενα πέρασαν στην ιταλική ζώνη κατοχής, οπότε, δεν είχαν προβλήματα», λέει ο κ. Ελισάφ. «Έφταναν στους δικούς μας πληροφορίες ότι κάτι κακό συμβαίνει στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, αλλά οι Ιταλοί φρόντιζαν να τους “κοιμίζουν”. Όταν επέστρεψαν το καλοκαίρι του ’43 οι Γερμανοί, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και πάλι στην αρχή δεν εφάρμοσαν τους αντιεβραϊκους νόμους, αξιώνοντας, όμως, μέσω του αντιπροέδρου της κοινότητας, λύτρα για να μην τους πειράξουν. Κατόπιν τους μάζεψαν σχεδόν όλους».
«Μας φόρτωσαν στα καμιόνια»
Η Εσθήρ Κοέν που επέζησε του Ολοκαυτώματος και σήμερα ζει στα Γιάννενα, είχε αφηγηθεί στην «Κ» τη σύλληψη, τη δική της και της οικογένειάς της. «Ξημερώματα Σαββάτου, της Παλιγγενεσίας γιορτή, 25η Μαρτίου. Απαγορευόταν να κυκλοφορεί άνθρωπος στον δρόμο, τον τουφέκιζαν. Ήρθαν χτυπώντας τις πόρτες, δεν είδαμε Γερμανούς ήσαν χωροφύλακες. Λένε πάρτε ένα μπόγο με ρούχα και στην πλατεία του Μαβί σε μία ώρα. Αν ήταν δυνατόν σε μία ώρα να μαζέψεις τι; Ήταν μια τρέλα, δεν μπορώ να σας το περιγράψω. Μας παρέδωσαν στους Γερμανούς που μας φόρτωσαν στα καμιόνια».
Όταν η Εσθήρ Κοέν επέστρεψε από το Άουσβιτς, πήγε στο σπίτι της όπου της άνοιξε ένας άγνωστος ο οποίος τη ρώτησε τι ήθελε. Του απάντησε ότι ήταν το σπίτι της και εκείνος εξαγριωμένος της είπε να εξαφανιστεί για να μην την ψήσει ο ίδιος στον φούρνο του, μια και τη γλίτωσε στο Άουσβιτς.
Μερικοί είχαν προλάβει να βγουν με την Αντίσταση στο βουνό και κάποιοι διέφυγαν στη Μέση Ανατολή με τη βοήθεια της Αντίστασης και της Βρετανικής Αποστολής και άλλοι στη γειτονική Αλβανία. Αυτοί σώθηκαν και μαζί με εκείνους που επέζησαν προσπάθησαν να αναστήσουν την κοινότητα.
Κατά την επίσκεψή του τον Μάρτιο του 2014 στα Γιάννενα, ο τότε πρόεδρος της Γερμανίας Γιόαχιμ Γκάουκ είχε ζητήσει δημόσια συγγνώμη για λογαριασμό του έθνους του για τον αφανισμό των Εβραίων της πόλης και γενικότερα της Ελλάδας. Σήμερα, η εβραϊκή κοινότητα Ιωαννίνων αριθμεί σαράντα με πενήντα ψυχές.
