Στις 27 Ιανουαρίου τιμάται σε όλον τον κόσμο η Διεθνής Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος
Φέτος, κλείνουν 77 χρόνια από τις 27 Ιανουαρίου 1945, όταν δυνάμεις του Κόκκινου Στρατού, της Σοβιετικής Ένωσης, μπαίνουν σε ένα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του συγκροτήματος του Άουσβιτς, απελευθερώνοντας τους περίπου 8 χιλιάδες εναπομείναντες κρατούμενους και αποκαλύπτοντας τη σκηνή ενός εγκλήματος που ακόμα και σήμερα δεν μπορεί με ευκολία να περιγραφεί και να οριοθετηθεί.
Στο Άουσβιτς δολοφονήθηκαν πάνω από από 1,1 εκατ. Εβραίοι, αλλά και κάθε άλλη ομάδα ανθρώπων που για τους Ναζί θεωρήθηκαν κατώτεροι και έπρεπε να εξοντωθούν (Ρομά, πολιτικοί κρατούμενοι, ομοφυλόφιλοι κ.α). Για την Ελλάδα, είναι επίσης ο τόπος μαρτυρίου και θανάτου των περισσότερων Ελλήνων μελών των εβραϊκών κοινοτήτων της χώρας και αυτό αφορά και τους 1850 Γιαννιωτοεβραίους που εκτοπίστηκαν και οι περισσότεροι δεν γύρισαν ποτέ πίσω. Περίπου 100 Γιαννιώτες Εβραίοι θα επιστρέψουν στην Ελλάδα, μέρος των «ομήρων», όπως αποκαλούνταν το σύνολο των αιχμαλώτων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ανά την Ευρώπη, από την αρχή σχεδόν του πολέμου. Ανάμεσα στους Γιαννιώτες «ομήρους» που επιστρέφουν είναι και αρκετά μέλη της Αντίστασης, που είχαν συλληφθεί σε διάφορες φάσεις από τις κατοχικές δυνάμεις στην πόλη.
Πότε άραγε έμαθαν τα Γιάννενα τι έγινε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης; Πότε άκουσαν ή διάβασαν για τα κρεματόρια, τη μαζική εξόντωση, τα φρικτά βασανιστήρια; Δεν είναι εύκολη η απάντηση.
Επιλέξαμε να δούμε τις διαδρομές των ειδήσεων μέσα από τον τοπικό Τύπο, κυρίως γιατί συγκροτούσε ένα «σώμα» ειδησεογραφίας που περιελάμβανε το σύνολο των ειδήσεων για τον πόλεμο και τις συνέπειές του.
«Ερρίπτοντο ζώντες εις τα κρεματόρια και εκαίοντο»
Στην ημερήσια εφημερίδα «Κήρυξ» οι πρώτες περιγραφές για κάποιους από τους πρώτους Εβραίους που φθάνουν στη Θεσσαλονίκη δημοσιεύονται την Τετάρτη 13 Απριλίου 1945.
Το δημοσίευμα στη δεύτερη σελίδα με την ένδειξη «Θεσσαλονίκη» αναφέρει:
«Κατόπιν ανεκδιήγητων κακουχιών και ταλαιπωριών έφθασαν ενταύθα προερχόμενοι εκ Πολωνίας και έτεροι πέντε Ισραηλίται Έλληνες υπήκοοι». Αναφέρει τα ονόματά τους και σε παρένθεση έναν αριθμό (τον αριθμό του στρατοπέδου;) και συνεχίζει: «… εκρατούντο επί δύο έτη εις διάφορα στρατόπεδα συγκεντρώσεως της Πολωνίας, όπου υπέστησαν φρικιαστικά μαρτύρια. Από τους 1500 οι οποίοι εργάζοντο εις ένα μεταλλείον, μόνο 50 διεσώθησαν από τας κακουχίας και τους εναντίον των ανηκούστους βασάνους. Όσοι εξ αυτών καθίσταντο ανίκανοι προς εργασίαν ερρίπτοντο ζώντες εις τα κρεματόρια και εκαίοντο. Δύο εκ των πέντε επιστρεψάντων Ισραηλιτών υπεβλήθησαν εις εγχείρησιν στειρώσεως. Οι ατυχείς ούτοι υπέστησαν φοβερούς πόνους».
Στις 19 Απριλίου καταγράφεται μία μικρή είδηση από το Λονδίνο: «Βρετανός βουλευτής θα ερωτήση αύριο εις την βουλήν των κοινοτήτων τον κ. Τσώρτσιλ κατά πόσον το στρατόπεδον Βουχελβάν να αποτελέση διά τις επερχόμενας γενεάς μνημείον γερμανικών μεθόδων. Εις το στρατόπεδον αυτό που είναι εις το μέτωπο των αμερικανών ευρέθησαν 700 πτώματα ανδρών και γυναικών που οι Γερμανοί έκλεισαν εις ένα αγρόκτημα και έβαλαν πυρ. Διά την πράξιν ταύτην ευθύνεται η χιτλερική νεολαία».
Στις 4 Μαΐου σε ένα μικρό μονόστηλο υπό τον τίτλο «Οι Έλληνες αιχμάλωτοι εις την Γερμανίαν», το κοινό πληροφορείται ότι «Μεταξύ των υπό των Συμμάχων εν Γερμανία ελευθερωθέντων είναι 30000 Έλληνες αιχμάλωτοι και όμηροι. Εξ αυτών είναι 600 αξιωματικοί εκ του Γενικού Αρχηγείου των εν Αλβανία επιχειρήσεων και 5 άλλοι στρατηγοί. Καταρτίζεται σχέδιον διά την επάνοδόν των».
Απουσία
Το αναγνωστικό κοινό της πόλης είχε συνεπώς κάποιες ενδείξεις για να διαμορφώσει μία εικόνα για το τι είχε γίνει, έστω και αχνή, έστω και μέσα από περιγραφές που έμοιαζαν μακρινές.
Πιο κοντινή ήταν η απουσία τον τελευταίο χρόνο, μετά τις 25 Μαρτίου 1944, δύο χιλιάδων σχεδόν κατοίκων της πόλης. Στο διάστημα 23-25 Μαρτίου 1944 συλλαμβάνονται εκτός των Εβραίων των Ιωαννίνων και Εβραίοι από πολλές ακόμα περιοχές (Άρτα, Πρέβεζα, Τρίκαλα, Λάρισα, Αθήνα κ.α.). Μέσα από διαφορετικές διαδρομές με φορτηγά και τρένα, θα συγκλίνουν προς τη Θεσσαλονίκη στις 2 Απριλίου κι από εκεί μετά από ένα πολυήμερο βασανιστικό ταξίδι πάνω στις ράγες θα φτάσουν στο στρατόπεδο Άουσβιτς – Μπιρκενάου, όπου και θα εκτελεστούν μέσα σε λίγες ώρες οι περισσότεροι, σχεδόν όλοι.
Το ρολόι του δράματος πηγαίνει πίσω εμπρός και καταγράφει μόνο θάνατο, απουσίες, σιωπή.
Ένα χρόνο πριν από τον εκτοπισμό της κοινότητας των Ιωαννίνων, το 1943, η Θεσσαλονίκη θα βιώσει την απώλεια μίας από τις σημαντικότερες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης μέσα από τις ίδιες διαδρομές από τον σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης στα ίδια στρατόπεδα του θανάτου.
Ένα περίπου χρόνο μετά, στις 15 Μαρτίου 1945 ο Λέων Μπατής, προσδιορίζεται ως ο πρώτος επιζών που φτάνοντας στη Θεσσαλονίκη, περιγράφει τη φρίκη των στρατοπέδων και στέλνει το μήνυμα ότι οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έχουν χαθεί. Η μαρτυρία του θα καταγραφεί στον αθηναϊκό Τύπο της εποχής.
Σταδιακά τους επόμενους μήνες θα επιστρέψουν οι περισσότεροι επιζήσαντες αν και για κάποιους θα πάρει ακόμα περισσότερο.
Ο πόλεμος θα τελειώσει επίσημα στις 9 Μαΐου 1945, με τη συνθηκολόγηση των Γερμανών και τη νίκη των Συμμάχων και του αντιφασιστικού μετώπου.
Όλο αυτό το διάστημα, πριν και μετά, τα Γιάννενα και η Ήπειρος θα βιώνουν παράλληλα τις ζωτικές ανάγκες για ανθρωπιστική βοήθεια, τα κατεστραμμένα χωριά από τον ναζιστικό στρατό, την προσπάθεια ανασυγκρότησης, όπως αποτυπώνονται στην καθημερινή ειδησεογραφία.
25 ονόματα
Οι αναγνώστες των εφημερίδων στα Γιάννενα θα μάθουν σύντομα και τα ονόματα μερικών Γιαννιωτοεβραίων που επέζησαν.
Στις 19 Ιουνίου 1945 στην εφημερίδα «Αγωνιστής», εφημερίδα που εξέδιδε καθημερινά η πανηπειρωτική επιτροπή του ΕΑΜ, σε μικρό δίστηλο στη δεύτερη σελίδα, υπό τον τίτλο «Απελευθέρωση Εβραίων απ’ τα Γιάννινα» αναφέρεται: «Πληροφορούμαστε εξ Αθηνών ότι εγνώσθη εκεί ο πρώτος κατάλογος των απελευθερωθέντων Ισραηλιτών της Ελλάδας. Μεταξύ αυτών υπάρχουν και οι κάτωθι Ισραηλίτηδες απ’ τα Γιάννινα». Αναφέρει 25 ονόματα ανδρών και γυναικών και κλείνει: «Νεώτερες καταστάσεις αναμένονται εντός των ημερών».
Για τους επιζήσαντες, άνδρες και γυναίκες, η επιστροφή θα είναι η αρχή μίας ακόμα περιπέτειας, μέχρι να βρουν στο σπίτι τους, αν τα καταφέρουν αφού πλέον έμεναν άλλοι κάτοικοι σε αυτό, να ανακτήσουν κάποιο μέρος της περιουσίας τους, αν υπάρχει ακόμα, να βρουν μια δουλειά ή να αντιμετωπίσουν το δίλημμα να μεταναστεύσουν. Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων θα καταφέρει να οργανωθεί ξανά το 1946 και ως σήμερα να διατηρήσει ένα από πιο ισχυρά αποτυπώματα της ιστορικής ταυτότητας των Ιωαννίνων.
Αναφορές
Το αρχείο της εφημερίδας «Κήρυξ» βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών ενώ του «Αγωνιστή» στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Θερμές ευχαριστίες στο προσωπικό και τη διεύθυνση και των δύο βιβλιοθηκών για την αμέριστη βοήθεια για μία ακόμα φορά, αλλά και για την πίστη τους στην πολιτική των ανοιχτών αρχείων.
Συμβουλευτήκαμε το βιβλίο της Ρίκα Μπενβενίστε «Αυτοί που επέζησαν» (εκδόσεις Πόλις), ένα συγκλονιστικό ανάγνωσμα, αλλά και ένα πρότυπο για τη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία που το προτείνουμε και στον αναγνώστη σήμερα με αφορμή την ημέρα μνήμης της 27ης Ιανουαρίου.
ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣ
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθερία» στις 25 Ιανουαρίου 2020
