Ένα βιβλίο του Δ. Ψαρρά για τον Ρήγα Φεραίο
Το βιβλίου του Δ. Ψαρρά «Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές» είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στον κόσμο των ιδεών και της γνώσης που διαμόρφωσαν την επαναστατική συνείδηση του Ρήγα Φεραίου και το όραμά του για την ελευθερία.
O Ρήγας της επανάστασης, ο Ρήγας της ελευθερίας, ο Ρήγας του κοινού αγώνα όλων των λαών για μία ζωή χωρίς δυνάστες, τυράννους και κατακτητές, ο Ρήγας των βιβλίων, της μόρφωσης, του Διαφωτισμού, ο Ρήγας των Ελλήνων που αναζητούσαν ένα άλλο μέλλον για τον τόπο τους συμπλέοντας με τα μεγάλα, ριζοσπαστικά προτάγματα του καιρού τους σε όλη την Ευρώπη.
Αυτός ο Ρήγας, ο Ρήγας Φεραίος που μιλάει ακόμα και σήμερα στις καρδιές και τις συνειδήσεις των ανθρώπων, είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής του βιβλίου του Δημήτρη Ψαρρά «Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές» που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις.
Διακεκριμένος δημοσιογράφος, αναγνωρισμένος για τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε στη δίκη της Χρυσής Αυγής, με απήχηση σε μεγάλα ακροατήρια από την εποχή του «Ιού» της Ελευθεροτυπίας (1990- 2012) και έκτοτε στην Εφημερίδα των Συντακτών, αυτές είναι μόνο μερικές πτυχές του δημοσιογραφικού βίου του Δημήτρη Ψαρρά, ο δημόσιος ρόλος του οποίου, όπως προκύπτει από το έργο του, έχει βαθιές επιδράσεις στη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική ζωή του τόπου μας, παρά την επιλογή του ίδιου να διατηρεί μία απόσταση από τα φώτα της δημοσιότητας.
Το νέο του βιβλίο μοιάζει αρχικά να βγαίνει από έναν διαφορετικό κόσμο από εκείνον που μας συνήθισε με προηγούμενες έρευνές του («Η Μαύρη Βίβλος της Χρυσής Αυγής», «Το μπεστ σέλερ του μίσους. Τα ‘Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» και ο «Αρχηγός» από τις εκδόσεις Πόλις κ.α), αναγνωρίζει όμως, ο αναγνώστης σύντομα και σε αυτήν την περίπτωση, την ενδελεχή έρευνα στις πηγές, την επιμονή στην ακριβή νοηματοδότηση των λέξεων και των εννοιών που έχουν το ρόλο στερεοτύπων και θέσφατων, αλλά και ως προς το περιεχόμενο την ανάδειξη μίας Ελλάδας όπως προέκυψε μέσα από διαφορετικές δυναμικές και ιδεολογικές και όχι μόνο συγκρούσεις και όχι όπως παρουσιάζεται από την κυρίαρχη αντίληψη μέσα στο χρόνο.
Να ξαναδιαβάσουμε τον Ρήγα
Για να παρουσιάσουμε το βιβλίο του, μπορούμε να το ξεκινήσουμε από το τέλος, όταν μας παρακινεί «να ξαναδιαβάσουμε τον Ρήγα. Και να ακούσουμε όσα μας λέει, ακόμα κι αν δεν ταιριάζουν με όσα θα θέλαμε».
Για τον Δημήτρη Ψαρρά, ο Ρήγας Φεραίος (Βελεστίνο 1757 – Βελιγράδι, 24 Ιουνίου 1798) ήταν ξεκάθαρος από τα πρώτα του βιβλία:
«Από το πρώτο του γραπτό μέχρι και το τελευταίο, εκφράζεται με θαυμαστή συνέπεια η ίδια τοποθέτηση απέναντι στα καίρια ζητήματα του καιρού του. Σκοπός της ζωής του είναι να «φωτίσει» το «πεπτωκός Ελληνικό Γένος» μεταφέροντας στους συμπατριώτες του τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις, τους νέους δρόμους της λαϊκής λογοτεχνίας, τις ριζοσπαστικές θέσεις των σοφών της Ευρώπης, και καταθέτοντας, τελικά, μία πρόταση για τον χαρακτήρα τον οποίο πρέπει να έχει το μελλοντικό κράτος που θα προκύψει από τον γενικό ξεσηκωμό», σημειώνει στο 11ο κεφάλαιο.
Και το πώς τον διαβάζουμε σήμερα, έχει να κάνει τελικά και με ένα καίριο πολιτικό ερώτημα για τους δρόμους που πήρε ο αγώνας για την ελευθερία και η διαμόρφωση του ελληνικού κράτους στη συνέχεια:
«Ο Ρήγας αισθάνεται την ανάγκη για μία πανανθρώπινη ελεύθερη κοινωνία και ‘στοχάζεται’ τρόπους να γίνουν πράξη τα όσα επιθυμεί, για όλους. Εδώ πρέπει να αναζητηθεί και ο λόγος για τον οποίο η δυσκολία προσέγγισης του γραπτού έργου του παραμένει, μολονότι αυτό συντάχθηκε με τρόπο που να απευθύνεται στους απλούς ανθρώπους, χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση. Η δυσκολία αυτή είναι πολιτική, επειδή μέχρι σήμερα διατηρείται ακέραιο το δίλημμα- όπως είχε τεθεί κατά την προεπαναστατική περίοδο- ανάμεσα σε ένα μεγάλο όραμα δημοκρατίας, σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοινωνικής ισότητας, από τη μία πλευρά και την επιλογή του ‘πραγματισμού’, από την άλλη (την οργάνωση, δηλαδή, κλειστών ομοιογενών συνόλων που αντλούν τη δύναμή τους από την κοινή θρησκεία, την κοινή γλώσσα και καταγωγή, ενώ δεν αμφισβητούν τον κοινωνικό διαχωρισμό και την εκμετάλλευση)», αναφέρει καταληκτικά. Ήδη όμως από το πρώτο κεφάλαιο έχει θέση το βασικό ερευνητικό ζήτημα, τονίζοντας ότι η προσέγγιση τόσο των Ιστορικών και μελετητών, όσο και εκείνων που με ευκολία προσπαθούν να τον κατατάξουν σε κάποια θέση «ήρωα», «μάρτυρα» ή «δασκάλου» πρέπει να αντιμετωπίσει ένα δίπολο:Από τη μία είναι ο Ρήγας που εκπροσωπεί τον τυπικό, ευρωπαϊκό Διαφωτισμό μεταφερμένο στα καθ’ ημάς, οπότε πρέπει να θεωρηθεί ότι και το επαναστατικό του σχέδιο προέρχεται και συνομιλεί με τη Γαλλική Επανάσταση.
Και από την άλλη είναι ο Ρήγας που πρέπει να συνδέεται αποκλειστικά με την ελληνοχριστιανική παράδοση, οπότε το επαναστατικό σχέδιο δεν είναι παρά ένα όραμα επανόδου στο Βυζάντιο με «κάποια στοιχεία λαϊκότητας και δημοκρατίας αντλημένα από την αρχαία Ελλάδα».
Κομιστής των προοδευτικών ιδεών
Για τον Ψαρρά, είναι ξεκάθαρο ότι «ο Ρήγας προβάλλει ως εκπρόσωπος του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού, ως ο κομιστής κάθε προοδευτικής ιδέας από την ευρωπαϊκή Δύση, ως ο επαναστάτης που δεν επιζητεί τίποτα άλλο από πέρα από την ελευθερία. Ελευθερία στο πολίτευμα, ελευθερία στην καταγωγή, ελευθερία στη θρησκεία, ελευθερία στη γλώσσα, ελευθερία στην κοινωνία. Αλλά και ελευθερία στον έρωτα και ισότητα στις σχέσεις των δύο φύλων».
Ο Ρήγας είναι ο «δάσκαλος της επανάστασης» και μιλάει σε σκλαβωμένους για την ελευθερία. Έχει όμως και «οράματα που δύσκολα μπορούν να μεταφραστούν σε πράξη» ακόμα και σήμερα και έχουν αντιπάλους πολύ περισσότερους από τον τότε Σουλτάνο, γι΄ αυτό και εκλαμβάνονται ως «ακατανόητα».
Και για να το δείξει αυτό μελετά το έργο του «Φυσικής απάνθισμα», το δεύτερο βιβλίο του που είχε τυπωθεί σχεδόν ταυτόχρονα με το πρώτο, το «Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών» το 1790 στη Βιέννη.
Το «Φυσικής απάνθισμα», θεωρεί ότι δίνει τα απαραίτητα στοιχεία για τις πηγές του Ρήγα και για την κατανόηση των ιδεών του και του σχεδίου του, πηγές για τις οποίες εκτιμά ότι αξίζει τον κόπο η περαιτέρω έρευνα.
Αξιοποιεί δε, τις πολύ σύγχρονες ψηφιακές πηγές και την εκτεταμένη πια ψηφιοποίηση των αυθεντικών βιβλίων στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη που του επιτρέπουν να προσφύγει στα πρωτότυπα κείμενα και να κάνει συγκρίσεις με τεχνικές που δεν είχαν στη διάθεσή τους παλιότερα οι μελετητές.
Το ταξίδι των στίχων
Στο κύριο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας ξεκινάει με δύο από τις πιο γνωστές φράσεις του Ρήγα και κάνει ένα γοητευτικό ταξίδι στον κόσμο του Διαφωτισμού από τον Βολταίρο ως τον Χέγκελ, στις εκδόσεις και τα βιβλία με το μεγάλο ρόλο των Ελλήνων εκδοτών όπως οι αδερφοί Μαρκίδες Πούλιου, φίλοι του Ρήγα, στην έξαψη της Γαλλικής επανάστασης που συγκινεί τους συντρόφους του Ρήγα όπως τον ξεχωριστό Δ. Νικολίδη από τη Ζίτσα, στο όραμα για την απελευθέρωση.
Η πρώτη φράση είναι οι δύο στίχοι, 7 και 8 από τον Θούριο:
«Κάλλιο ‘ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή»
Ο Ψαρράς σημειώνει ότι είναι στίχοι μεταφρασμένοι, σε ελεύθερη παράφραση από ένα διάσημο και πολύ επιδραστικό, θεατρικό έργο της εποχής, τον «Κάτωνα» του Άγγλου συγγραφέα Τζόζεφ Άντισον (1672- 1719).
Πού βρήκε όμως ο Ρήγας τους στίχους του έργου:
«A day an hour of virtuous liberty, Is worth a whole eternity in bondage».
Πρώτα από όλα, ήταν ένα πολύ σημαντικό έργο των αρχών του 18ου αιώνα σε όλη την Ευρώπη και θεωρείται ότι έπαιξε ρόλο ακόμα και στην Αμερικάνικη Επανάσταση με τον Τζορτζ Ουάσιγκτον που το έβλεπε από νέος, να το ανεβάζει και για τους στρατιώτες της επανάστασης στο Valley Forge.
Διαδεδομένη ήταν η γαλλική μετάφραση, όπως και γερμανική μετάφραση και ήταν μία φράση πολύ δημοφιλής στους υποστηρικτές της Γαλλικής Επανάστασης ενώ καταγράφεται και σε λευκώματα φοιτητών σε γερμανικά πανεπιστήμια τη δεκαετία του 1790 (Λειψία, Γκέκινγκεν).
Ο Βολταίρος (1694-1778) εγκωμίαζε το έργο του Άντισον και τον Κάτωνα και ξέρουμε ότι ο Ρήγας είχε μελετήσει τον Βολταίρο ενώ και στο λήμμα «τραγωδία» στην «Εγκυκλοπαίδεια» των Ντιντερό (1713- 1784) και Ντ’ Αλαμπέρ (1717-1783) γίνεται αναφορά στον «περίφημο Άντισον» και τον Κάτωνα, με τον Ρήγα να μελετά ιδιαίτερα την Εγκυκλοπαίδεια, όπως είναι γνωστό και όπως προκύπτει ξεκάθαρα και από τη Φυσική του.
Το πρότυπο του Κάτωνα που προτιμά να πεθάνει παρά να ζει ανελεύθερος είναι πολύ δημοφιλές τον 18ο αιώνα και η μεταφορά των στίχων στα ελληνικά όχι μόνο δεν μειώνει την αξία τους στον Θούριο, αλλά δείχνει ότι «ο Ρήγας δρούσε στο πλαίσιο ενός πανευρωπαϊκού ρεύματος».
Μεταφέροντας ωραία τους στίχους στα ελληνικά ο Ρήγας υιοθετεί αυτή τη στάση, ως στάση και της δικής του ζωής ως το τέλος και εμπνέει ακόμα και σήμερα ιδιαίτερα τους νέους.
Αξιοσημείωτη είναι και η σχέση με τη φράση «Ελευθερία ή θάνατος».
Στον θεατρικό Κάτωνα, υπάρχει η φράση, «Δεν είναι τώρα ο καιρός να συζητήσουμε για τίποτα άλλο, παρά για αλυσίδες ή κατάκτηση, ελευθερία ή θάνατο».
Ήδη ο Πάτρικ Χένρι (1736-1799), ηγετική μορφή της Αμερικάνικης Επανάστασης, είχε αναφέρει σε ομιλία του το 1775 (καταγράφηκε το 1816): «Δώστε μου ελευθερία, αλλιώς δώστε μου τον θάνατο».
Η αναβίωση της φράσης από τον Κάτωνα του Άντισον συμβαδίζει με τη στροφή προς την κλασική αρχαιότητα που συνόδευε τον Διαφωτισμό και η σύγκριση δείχνει μία ενδιαφέρουσα διαδρομή από την αρχαιότητα, στην Αμερικανική Επανάσταση, τη Γαλλική Επανάσταση και το γερμανικό κίνημα του Διαφωτισμού μέχρι να φτάσει και στους Έλληνες επαναστάτες και να γίνει εθνικό σύνθημα που αποτυπώνεται με τις συλλαβές του και στη σημαία μας.
Για τους λάτρεις της φιλολογικής μελέτης, η χρήση των στίχων του Θούριου δείχνει και το «το εύρος γνώσεων και τον πλούτο της έμπνευσης του δικού μας εθνικού βάρδου».
Ο Ρήγας «μελετούσε, συνέπλεε και συνδημιουργούσε με τα πιο φωτεινά πνεύματα της εποχής του στο χώρο της λογοτεχνίας, της επιστήμης και της πολιτικής» υπογραμμίζει ο συγγραφέας.
«Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»
Στη συνέχεια το βιβλίο μας ταξιδεύει ακόμα πιο βαθιά στις πηγές που επηρέασαν τον Ρήγα με καθοριστική την «Εγκυκλοπαίδεια» της οποίας ήδη από το 2017, διαθέτουμε ελεύθερους και ψηφιοποιημένους για το κοινό και τους 17 τόμους μαζί με τους 11 τόμους με πίνακες και παραρτήματα.
Για τον Ψαρρά, η αναζήτηση αυτών των πηγών δεν έχει φιλολογικό, απλώς κίνητρο, αλλά στηρίζεται στην εκτίμηση ότι έτσι «πλησιάζουμε την προσωπική του σκέψη όπως αυτή είχε διαμορφωθεί έως τα μέσα της δεκαετίας του 1790».
Στον ίδιο τόνο είναι και η εμβάθυνση της σχέσης του Ρήγα με τα κείμενα του Βολταίρου και τη διαλεκτική σχέση που έχει μαζί τους.
Στη Φυσική υπάρχει και η δεύτερη φράση που ερευνά ο συγγραφέας στο 7ο κεφάλαιο, κάνοντας ένα ακόμα μακρύτερο, αλλά συναρπαστικό, ερευνητικό ταξίδι.
Η φράση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», γίνεται στην αναφορά «Περί Γης», όπου αμφισβητείται ότι ο ήλιος γυρνάει γύρω από τη Γη, γίνεται αναφορά στον Γαλιλαίο και τον Κοπέρνικο, αλλά και στο «γνωμικό του Χάλερ» «όπου λέγει: ‘Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», συμπυκνώνοντας έτσι τις πεποιθήσεις του Ρήγα για την επιστήμη και τη θρησκεία με πλήρη απόφανση κατά του γεωκεντρισμού.
Ο Λέανδρος Βρανούσης στη μελέτη του για τον Ρήγα, θεωρούσε ήδη ότι η φράση «συμπυκνώνει όλο το νόημα του φιλελευθερισμού της εποχής κι αποτελεί το βάθρο των ιδεολογικών πεποιθήσεων και το σύνθημα των εθνοδιαφωτιστικών προσπαθειών του Ρήγα».
Αλλά ποιος είναι ο Χάλερ και το γνωμικό του;
Πρόκειται για τον Άλμπερτ φον Χάλερ, Ελβετό γιατρό, φυσιολόγο, βοτανολόγο και ποιητή (1708-1777), και πριν από μία δεκαετία εντοπίστηκε ότι η φράση περιλαμβάνεται σε ποίημα του Χάλερ το 1734 που έχει ψηφιοποιηθεί και είναι: «Αν κανείς έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται ελεύθερα, σκέφτεται καλά».
Πού τη βρήκε ο Ρήγας; Η φράση όντως, φαίνεται ότι το 1790, τη χρονιά που βγαίνει η Φυσική, λειτουργούσε ως γνωμικό στις γερμανόφωνες περιοχές και «λειτουργούσε εν μέρει και σε συνδυασμό με τη Γαλλική Επανάσταση» που είχε γίνει ένα χρόνο πριν. Είχε πάρει, όμως τη μορφή γνωμικού μετά το ποίημα και μισό αιώνα πριν το χρησιμοποιήσει ο Ρήγας. Μπορεί συνεπώς να γίνει η ασφαλής υπόθεση ότι ήταν μία φράση την οποία ο Ρήγας έβλεπε παντού σε βιβλία και έντυπα.
Επιπλέον, ο Ψαρράς στρέφει το ενδιαφέρον του και στους ριζοσπαστικοποιημένους νέους της εποχής.
Στη Γερμανία ήδη από το 1760 εμφανίζεται ένας νέος τύπος φοιτητικής οργάνωσης και έρευνα για τις οργανώσεις αυτές και την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης έχει εντοπίσει και τον ρόλο που παίζουν τα φοιτητικά «λευκώματα» στην έκφραση των νέων. Προκύπτει ότι η φράση του Χάλερ ήταν δημοφιλής στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου και ήδη από το 1788 οι φοιτητές την είχαν τροποποιήσει όπως ακριβώς είναι και στη μετάφραση του Ρήγα («όποιος ελεύθερα συλλογάται»).
Στην πράξη ο Ρήγας «υιοθετεί ένα σύνθημα της επαναστατημένης γερμανικής νεολαίας» και το λέει στο λήμμα του, ότι «έχει κύρος» εκεί όπου «βασιλεύει η ελευθερία».
Οπότε δεν υπάρχει κάποιο άλλο μυστικό για την προέλευση του γνωμικού, τίθεται όμως το ερώτημα για το πώς γνώρισε ο Ρήγας το γερμανικό φοιτητικό κίνημα και τα λευκώματα;
Αυτή τη σχέση, θα την φωτίσει αρχικά μία καταγραφή στα λευκώματα που υπογράφεται από τον Δημήτριο Νικολίδη (1766-1798), Ηπειρώτη γιατρό από τη Ζίτσα και έναν από τους επτά συντρόφους που βρέθηκαν μαζί του στον θάνατο.
Αναφορές στα έγγραφα της ανάκρισης των αυστριακών αρχών, δείχνουν ότι ο Νικολίδης ήταν «ένα από τα αξιολογότερα πρόσωπα του κύκλου του Ρήγα», όπως θα μνημονεύσει ο Βρανούσης. Στην ανάκριση παραδέχεται ότι τραγουδάει τον Θούριο και τη Μασσαλιώτιδα, έχει επίγνωση του επαναστατικού σχεδίου του Ρήγα και το επικροτεί.
Από το 1791 ο Νικολίδης σπούδαζε Ιατρική στην Ανωτάτη Σχολή του Καρόλου στην Στουτγάρδη, και όπως αποκάλυψε έρευνα του 1994, είχε συμμετάσχει με μία αφιέρωση στο λεύκωμα του φιλοσόφου Χέγκελ (1770- 1831), το 1793 με μία υπογεγραμμένη φράση η οποία μνημονεύεται ήδη από το 1844 στη βιογραφία του Χέγκελ για την παρέα του και την πρόσδεσή της στις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, χωρίς όμως την υπογραφή του Νικολίδη.
Η μετάφραση είναι: «Κι ας χαθεί για πάντα η άφρων πολιτική/που επιβάλλει στις καρδιές μας εξουσία δεσποτική» και πρόσφατα θα ταυτιστεί το γαλλικό πρωτότυπο των δύο στίχων του Νικολίδη στο έπος του Βολταίρου «La Henriade».
Οπότε ο Ψαρράς εκτιμά ότι έτσι επιβεβαιώνεται «όχι μόνο η άμεση σχέση της ομάδας του Ρήγα με τον επαναστατικό αναβρασμό στα γερμανικά πανεπιστήμια, αλλά και η ιδεολογική συγγένεια με τα γραπτά του Βολταίρου», οπότε «ο Νικολίδης επισφραγίζει με τη δική του υπογραφή στο λεύκωμα του Χέγκελ, το κήρυγμα ελευθερίας του Ρήγα» και η φράση του Βολταίρου έρχεται και συμπληρώνει το γνωμικό του Χάλερ.
Ο συγγραφέας θα κλείσει αυτό το κεφάλαιο με αναφορά στην προτροπή του Λατίνου ποιητή Οράτιου «sapere aude» («τόλμησε να γνωρίζεις»), την οποία χρησιμοποίησε ο Καντ (1724-1804) στο άρθρο του με ερώτημα «Απάντηση στο ερώτημα: Τι είναι διαφωτισμός»: Sapere aude! Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου. Αυτή είναι η εμβληματική φράση του Διαφωτισμού». Και τη συνδέει με τη φράση του Ανωνύμου της Ελληνικής Νομαρχίας «Στοχάσου και αρκεί» (1806). Δύο στίχοι και ένα πραγματικά εντυπωσιακό ταξίδι στις λέξεις που ταξίδευαν στην Ευρώπη μεταφέροντας το μήνυμα για μία άλλη θέαση του κόσμου, για έναν «τόπο» στον οποίο η γνώση θα διαλέγεται με την ελευθερία και θα φωτίζει τον δρόμο των ανθρώπων.
Το πνεύμα του Διαφωτισμού
Ποια είναι συνεπώς τα συμπεράσματα από αυτήν την ερευνητική διαδρομή:
– Καταρρίπτεται η θέση ότι τα δύο πρώτα βιβλία του Ρήγα είναι νεανικές δοκιμές, πρωτόλεια.
– Το Φυσικής Απάνθισμα πρέπει να εξεταστεί παράλληλα με το Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών που τυπωνόταν ταυτόχρονα το 1790 σε διαφορετικά τυπογραφεία της Βιέννης.
– Να συνυπολογιστεί η αναγγελία του Ρήγα ότι είχε «μισομεταφρασμένο» το «Πνεύμα των νόμων» του Μοντεσκιέ και ότι επίκειται η έκδοση.
Και στα τρία αυτά βιβλία που ετοίμαζε το 1790 ο Ρήγας, σημειώνει ο Ψαρράς «διακρίνεται η διάθεσή του να μεταφέρει το πνεύμα του Διαφωτισμού στους Έλληνες», σε όλες του τις διαστάσεις, από τις νέες ιδέες των Εγκυκλοπαιδιστών, στη διαφορετική αντίληψη για τις σχέσεις των φύλων και των κοινωνικών τάξεων, στην νέα πολιτειακή συγκρότηση.
Αυτό που κάνει τον Ρήγα να επιταχύνει το εκδοτικό του πρόγραμμα τα επόμενα χρόνια είναι η αλλαγή των διεθνών συνθηκών που του επιτρέπει να εντείνει τις προσπάθειές του για να ξεσηκώσει τους βαλκανικούς λαούς κατά της οθωμανικής εξουσίας.
Η σημασία όμως της έκδοσης των βιβλίων του ήδη από τις πρώτες εκδόσεις είναι ότι αναδεικνύει και το μέγεθος, το εύρος του επαναστατικού οράματος του Ρήγα Φεραίου.
Ο Δημήτρης Ψαρράς, κάνει εδώ μία ιδιαίτερη επισήμανση:
«Αυτό που δυσχεραίνει εδώ και τόσα χρόνια την αποτίμηση του έργου του Ρήγα είναι ακριβώς το γεγονός ότι το επαναστατικό του όραμα, ταυτισμένο με τις δημοκρατικές αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και στηριγμένο στο ριζοσπαστικό ρεύμα του Διαφωτισμού, έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τον τρόπο που συγκροτήθηκε το νέο ελληνικό κράτος και απέχει πολύ από όλες τις εκδοχές εθνικής ολοκλήρωσης που επικράτησαν στην περιοχή μας μετά τον 19ο αιώνα, μετά την απελευθέρωση».
Αυτός ο προβληματισμός θα μπορούσε κατά τη γνώμη μας να θεωρηθεί και μία άτυπη συμβολή στα 200 χρόνια από την Επανάσταση και στη δημόσια συζήτηση που μπορεί και πρέπει να γίνει για τη μεγάλη Επανάσταση των Ελλήνων το 1821 κατά των Τούρκων και της δεσποτείας της οθωμανικής αυτοκρατορίας, καθώς και την πορεία γένεσης του ελληνικού κράτους την επόμενη δεκαετία.
Οι πηγές των Ιωαννίνων
Ο Δημήτρης Ψαρράς με τη μελέτη του για τον Ρήγα Φεραίο και τις απαρχές της σκέψης του και της ιδεολογίας του, αναζωπυρώνει τη συζήτηση για αυτόν τον σπουδαίο Έλληνα επαναστάτη και τον τοποθετεί σε μία μεγαλύτερη συζήτηση για τις προκλήσεις και τα απελευθερωτικά προτάγματα της Ευρώπης του 18ου και του 19ου αιώνα.
Προσθέτει ακόμα μία ψηφίδα στη συζήτηση που γίνεται στη χώρα μας για τον ίδιο τον Ρήγα Φεραίο και τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό.
Για τα Γιάννενα είναι αξιοσημείωτο ότι χρησιμοποιεί ένα πλήθος πηγών από ερευνητές, μελετητές και ακαδημαϊκούς του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κάτι που δείχνει και τη σημασία της έρευνας που γίνεται στην πόλη μας τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ αξιοποιεί και το ψηφιακό αποθετήριο «Ολυμπιάς» του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ένδειξη κι αυτή της ερευνητικής πρωτοπορίας της περιοχής μας.
Η παρακαταθήκη της ελευθερίας
Το «Πώς συλλογάται ο Ρήγας», γίνεται και το έναυσμα για τη μετακίνηση του βλέμματος ακόμα πιο ψηλά στον ουρανό, εκεί που η θέα στην Ευρώπη και τον κόσμο των τριών τελευταίων αιώνων, θα έδειχνε πόσο άλλαζαν οι άνθρωποι, πόσο καίριος ήταν ο ρόλος της επιστήμης και της γνώσης σε αυτήν την αλλαγή, τη δύναμη που έδινε στον αγώνα των ανθρώπων το αίτημα για ελευθερία και πάνω και πέρα από όλα, τον ρόλο που μπορεί να παίξει στην αλλαγή του κόσμου, αυτός καθ’ αυτός ο άνθρωπος.
Η θυσία του Ρήγα και των συντρόφων του δεν πήγε χαμένη, όχι μόνο γιατί έμειναν πίσω σπουδαία κείμενα και βιβλία, αλλά γιατί έγιναν παράδειγμα για το πώς ακόμα και η ύπαρξη των ελεύθερων ανθρώπων τρομοκρατεί τις εξουσίες και μπορεί να ανοίξει το δρόμο για τη ρήξη και την κατάλυσή τους. Ένας ελεύθερος άνθρωπος που συλλογάται ελεύθερα είναι μίας διαρκής παρακαταθήκη της ανθρωπότητας για το μέλλον.
ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣ
